اوراق بهادار چیست؟ وقتی یک برگه نماینده دارایی شماست

با شکل‌گیری و گسترده‌تر شدن بازارهای فیزیکی در طول تاریخ، بازارهای مالی نیز به طور موازی رشد کردند و در راستای گسترده شدن خود، هریک ابزار مخصوص به خود را شکل دادند. یکی از ابزارهای محوری و پایه‌ای بازارهای مالی، اوراق بهادار نام دارد که به نوعی ابزار مالی قابل داد و ستد در دنیای کنونی به شمار می‌رود. در این مطلب ضمن بررسی کامل مفهوم اوراق بهادار، به این می‌پردازیم که انواع این اوراق چیست و چطور می‌توان آن‌ها را تهیه و معامله کرد.

• اوراق بهادار چیست؟
• بورس اوراق بهادار چیست؟
• انواع اوراق بهادار
• کارگزاران اوراق بهادار
• نحوه خرید اوراق بهادار
• اوراق بهادار معاف از ثبت در سازمان بورس و اوراق بهادار
• جمع‌بندی

اوراق بهادار چیست؟

اوراق بهادار (Security)، یک ابزار مالی است که عموما در بازارهای مالی همچون بورس کارایی دارد. این اوراق ارزش مالی مشخصی دارند که مربوط به مالکیت یک دارایی (مثلا بخشی از سهام یک شرکت بزرگ) است و قابلیت دادوستد دارد. براساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، اوراق بهادار هر نوع ورقه یا مستندی است که متضمن حقوق مالی قابل نقل‌ و‌ انتقال برای مالک عین و یا منفعت آن باشد. مفهوم ابزار مالی و اوراق بهادار در متن این قانون، معادل هم در نظر گرفته شده است. لازم به ذکر است که شرکت یا نهاد صادرکننده اوراق بهادار، به‌عنوان صادرکننده (توزیع‌کننده) شناخته می‌شود.

اوراق بهادار (Security) یک ابزار مالی قابل داد و ستد و عوض‌دار دارای ارزش مالی است.

بورس اوراق بهادار چیست؟

بورس اوراق بهادار تهران، بازاری متشکل و خودانتظام است. در این بازار اوراق بهادار توسط کارگزاران یا معامله‌گران در چارچوب قانونی مشخص، مورد داد و ستد قرار می‌گیرد. بورس اوراق بهادار در قالب شرکت سهامی عام تأسیس شده و اداره می‌شود. همچنین سهام بورس اوراق بهادار تهران در بورس تهران عرضه شده‌ است.

بازارهای مرتبط با بورس اوراق بهادار

بر اساس ماده یک قانون بازار اوراق بهادار، بازارهای بورس به شرح زیر هستند:

• بازار اولیه
• بازار ثانویه
• بازار مشتقه

بازار اولیه

بازار اولیه بازاری است که اولین عرضه و پذیره نویسی اوراق بهادار جدیدالانتشار در آن انجام می‌شود. منابع حاصل از عرضه اوراق بهادار در اختیار ناشر قرار می‌گیرد.

بازار ثانویه

بازار ثانویه بازاری است که اوراق بهادار، پس از عرضه اولیه، در آن مورد دادوستد قرار می‌گیرد.

بازار مشتقه

بازاری است که در آن قراردادهای آتی و اختیار معامله مبتنی بر اوراق بهادار یا کالا داد و ستد می‌شود.

انواع اوراق بهادار

اوراق بهادار به سه دسته زیر تقسیم می‌شود:

• اوراق بدهی
• اوراق صاحبان سهام (سهام)
• اوراق مشتقه

اوراق بدهی

اوراق بدهی یا اوراق قرضه، اسناد یا اوراق بهاداری هستند که به‌ موجب آن شرکت انتشاردهنده متعهد می‌شود تا مبالغ مشخصی (بهره سالانه) را در زمان‌هایی خاص به دارنده آن پرداخت و در زمان مشخص (سررسید) اصل مبلغ را نیز بازپرداخت کند. دارنده این اوراق به‌عنوان بستان‌کار حق دریافت اصل و سود آن را دارد، ولی هیچ مالکیتی در شرکت ندارد.

گاهی شرکت‌ها با مشکل منابع مالی مواجه می‌شوند یا نقدینگی کافی برای انجام کارهایشان ندارند. در این صورت به‌جای اینکه از بانک وام بگیرند، با انتشار اوراق بدهی به‌نوعی اقدام به جمع‌آوری نقدینگی سرمایه‌گذاران می‌کند.

لازم به ذکر است که متقاضیان اصلی انتشار اوراق بدهی معمولا دولت‌ها هستند. اوراق بدهی دولتی یکی از معتبرترین نوع اوراق بدهی در جهان است. این اوراق ریسک اعتباری کشورها را نیز نشان می‌دهد. به عبارتی هرچه اوراق بدهی دولتی یک کشور ارزشمندتر باشد، اقتصاد و دولت آن کشور از شرایط بهتری برخوردار است. اوراق بدهی دولتی، سررسید طولانی دارند.

انواع اوراق بدهی

اوراق قرضه: با خرید این اوراق بهادار به نوعی پولتان را به عنوان قرض یا وام به منتشر کننده اوراق می‌دهید. در موعدی مشخص علاوه بر اصل پولتان، مبلغی به عنوان بهره که البته از پیش مشخص شده، دریافت می‌کنید. این نوع از اوراق بهادار انواع مختلفی مانند اوراق قرضه با سود ثابت، اوراق قرضه با سود شناور، اوراق قرضه با یک سررسید و اوراق قرضه با بیش از یک سررسید دارد. علاوه بر این، بر اساس تاریخ سررسید پرداخت بدهی، به اوراق قرضه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلند مدت دسته‌بندی می‌شوند.

اوراق مشارکت: شرکت‌ها یا نهادهای دولتی و خصوصی به منظور تامین مالی برای انجام پروژه‌ها و طرح‌های مختلف مثل طرح‌های عمرانی، اقتصادی وغیره، اوراق بهادار بانام یا بی‌نامی تحت عنوان اوراق مشارکت منتشر می‌کنند، که به صورت عمومی اقدام به فروش آن می‌شود.

اوراقی بر اساس قوانین مورد تایید اسلام

اوراق قرضه اسلامی (صکوک): با توجه به این‌که دریافت بهره در دین اسلام ربا محسوب می‌شود، به همین منظور نوعی اوراق بهادار تحت عنوان اوراق فرضه اسلامی یا صکوک منتشر می‌شود که بر اساس قوانین مورد تایید اسلام منعقد شده و دارای سود ثابت یا شناور است.

اوراق اجاره (صکوک اجاره): گاهی یک نهاد واسط با پول‌هایی که از فروش این نوع از اوراق بهادار (اجاره یا صکوک اجاره) به دست می‌آید، اقدام به خرید یک دارایی مثلا ملک می‌کند و بعد آن را در اختیار شرکت یا نهاد درخواست کننده قرار می‌دهد. شرکت اجاره‌کننده موظف است مبلغی را به عنوان اجاره دارایی به دارندگان اوراق در فواصل زمانی مشخص شده پرداخت کند. همچنین بعد از یک دوره مشخص باید اصل هزینه را پرداخت و دارایی را از آن خود کند.

اوراق خزانه (اسلامی): زمانی که دولت نقدینگی لازم برای پرداخت بدهی به یک پیمانکار را ندارد، اقدام به انتشار نوعی اوراق بهادار تحت عنوان اسناد خزانه اسلامی با سررسید مشخص (مثلا یک سال) می‌کند. پیمانکار می‌تواند تا سررسید مشخص صبر کند و بعد اصل پول خود را دریافت کند و یا می‌تواند اوراق را کمتر از قیمت اصلی که به آن قیمت اسمی می‌گویند، در بازار سرمایه به‌ فروش برساند.

گواهی سپرده: گاهی شما پولی را در ازای دریافت سودی در زمان مشخص در بانک به امانت می‌گذارید و بانک در ازای دریافت آن یک گواهی تحت عنوان گواهی سپرده صادر می‌کند.

اوراق بدهی کوتاه‌مدت و اوراق بدهی بلندمدت

اوراق کوتاه‌مدت به اوراقی گفته می‌شود که سر رسید آن از زمان انتشار کمتر از یک سال باشد. اوراق بلندمدت نیز به اوراقی اطلاق می‌شود که زمان انتشار تا زمان سر رسید آن بیشتر از یک سال باشد.

اوراق صاحبان سهام (سهام)

اوراق صاحبان سهام، متداول‌ترین اوراق بهادار به شمار می‌رود. سهام، دارای ارزش اسمی بوده و تعداد آن برای هر شرکت، بسته به میزان سرمایه آن شرکت متغیر است. ارزش اسمی هر سهم عادی در بورس اوراق بهادار برابر با ۱۰۰۰ ریال است.

سهامداران صاحب سود سهام سالیانه، دارای حق رای در مجامع آن شرکت و برخوردار از منافع افزایش یا کاهش قیمت سهام هستند. برخلاف دارندگان اوراق بدهی که عموماً فقط سود و ارزش اسمی دریافت می‌کنند، دارندگان سهام قادر هستند تا از سود سهام خود منفعت کسب کنند.

انواع اوراق صاحبان سهام

تقسیم‌بندی‌های متفاوتی برای سهام وجود دارد، از نظر شکلی، سهام به دو دسته سهام بانام و سهام بی‌نام تقسیم می‌شود. از نظر ماهیت، به سهام نقدی و غیرنقدی طبقه‌بندی شده و از منظر حقوقی نیز خود در دوشاخه سهام عادی و ممتاز و سهام سرمایه‌ای و انتفاعی تقسیم می‌شود.

سهام عادی

سهام عادی سندی است که نشان می‌دهد یک سرمایه‌گذار، مالک درصد معینی از یک شرکت است، و درصد معینی از سود شرکت و مزایای دیگری که به سهامداران تعلق می‌گیرد را دریافت خواهد کرد.

دارندگان سهام عادی، مالکان اصلی شرکت بوده، و از حقوق و مزایای زیر برخوردارند:

• حق دریافت سود سهام
• حق رأی دادن در مجامع عمومی عادی، و مجمع فوق‌العاده
• حق تقدم در خرید سهام جدید
• حق باقی‌مانده دارایی پس از انحلال شرکت
• حق اطلاع از فعالیت‌های شرکت
• اکثر سهام شرکت‌ها به صورت سهام عادی است و به همین دلیل، معمولاً صاحبان این نوع سهام کنترل و مدیریت شرکت‌ها را در دست دارند.

سهام ممتاز (ترکیبی)

سهام ممتاز نوعی اوراق بهادار است كه دارنده آن نسبت به درآمدها و دارایی‌های شركت، حق يا ادعا محدود و معینی دارد. این سهم دارای امتیازاتی است که به سهم عادی تعلق نمی‌گیرد. امتیازاتی که به سهام ممتاز تعلق می‌گیرد، شامل موارد زیر می‌شود:

• اختصاص سود بیشتر به مالکان سهام ممتاز نسبت به مالکان سهام عادی
• مالکان سهام ممتاز در دریافت سود اولویت دارند. ممکن است زمانی پیش آید که به علت سود کم، سهامداران دیگر از بردن سود در زمان معین شده، محروم شوند.
• اولویت مالکان سهام ممتاز در دریافت سود سال‌های آینده در صورت کافی نبودن سود سال مالی.
• اعطای حق تقدم برای طرف معامله شدن با شرکت
• اعطای حق رای دو یا چند برابر که البته در بازارهای سهام مختلف، قوانین متغیری دارد، مثلا در قانون فرانسه از سال ۱۹۳۰ به روشنی ممنوع شده است و در قانون ۱۹۶۶ همین کشور، این ممنوعیت جز در موارد استثنایی حفظ شده‌ است.
• اعطای حق انحصاری عضویت در هیئت مدیره به سهامداران ممتاز
• بهره‌مندی از حق تصمیم‌گیری در خصوص برخی مسائل

سهام سرمایه‌ای همان سهام عادی و ممتاز است.

سهام بانام

سهام بانام به سهامی اطلاق می‌شود که نام صاحب آن در ورقه سهم یا در دفتر سهام شرکت، ثبت شده باشد. سهام بانام این امکان را به شرکت می‌دهد تا صاحب سهم را شناخته و ارتباط با سهامدار را تسهیل کند.

سهام بی‌نام

سهام بی‌نام، سندی است که در وجه حامل تنظیم شده و دارنده این سند، مالک آن شناخته می‌شود مگر آنکه طبق ماده ۳۹ لایحه قانونی ۱۳۴۷، خلاف این موضوع به اثبات رسد. حقوق صاحبان سهام بی‌نام طبق ورقه سهمشان ناشی می‌شود و برای انتقال آن کافی است سند مذکور به شخص دیگری تحویل داده شود. یعنی داد و ستد آن فاقد تشریفات و سلسه مراتب خاصی است. طبق ماده ۳۰ لایحه قانونی ۱۳۴۷، صدور ورقه سهام بی‌نام یا گواهینامه موقت بی‌نام تا پیش از پرداخت تمام مبلغ اسمی هر سهم، ممنوع است. این گونه سهام با رعایت مفاد قانونی که در قانون تجارت آمده، امکان تبدیل به سهام بانام را دارند.

سهام نقدی

سهام نقدی زمانی به سهامداران تعلق می‌گیرد که آورده نقدی خود را وارد شرکت کنند. سهام نقدی به صورت اوراق سهام یک شکل و قابل معامله هستند.

سهام غیرنقدی

سهام غیرنقدی، سهمی است که ممکن است برای آورده غیرنقدی، به آورنده مال غیرنقدی تعلق گیرد. طبق قانون تجارت سال ۱۳۱۱، صدور سهام غیر نقدی امکان‌پذیر بوده است اما در حال حاضر این گونه سهم در قانون فعلی ایران وجود ندارد و برای آورده‌های شرکا (آورده‌های نقدی و آورده‌های غیرنقدی) سهام نقدی به صورت اوراقی متحدالشکل داده می‌شود.

سهام انتفاعی

سهام انتفاعی زمانی اجرایی می‌شود که به علت استهلاک سهام (استهلاک سرمایه)، ارزش اسمی سهم با استفاده از اندوخته‌های اختیاری یا سود قابل تقسیم به صاحب آن پرداخت شود.  استهلاک سرمایه به معنی کاهش سرمایه نیست؛ زیرا با استهلاک سهام، سرمایه شرکت به قوت خود باقی می‌ماند.

اوراق مشتقه

اوراق مشتقه، نوعی اوراق بهادار ارزشمندی هستند که ارزش و بها آن به یک یا چند دارایی که از آن مشتق می‌شوند، بستگی دارد. به عبارت ساده‌تر، این اوراق یک نوع از اوراق بهادار هستند که خود به تنهایی ارزشی ندارد و ارزش آن از دارایی یا کالای فیزیکی که معامله شده، گرفته می‌شود؛ مثلا یک نوع دارایی کالایی مثل زعفران یا ارز. عملکرد این دسته از اوراق بهادار بر اساس تغییر قیمت دارایی مشخص می‌شود.

انواع اوراق مشتقه

• قرارداد سلف: قراردادی است بین خریدار و فروشنده که به هنگام عقد قرارداد، خریدار ملزم است کل مبلغ قرارداد را به فروشنده پرداخت کند. فروشنده نیز متعهد می‌شود که کالا یا دارایی معامله شده را در زمان مشخص شده (تاریخی در آینده) به خریدار تحویل دهد. این قرارداد غالبا در خارج از بورس انجام می‌شود اما در بورس کالا هم قرارداد سلف وجود دارد.

• قرارداد آتی: قرارداد آتی شباهت بسیاری به قرارداد سلف دارد با این تفاوت که این قرارداد فقط در بورس کالا منعقد می‌شود و تحت نظارت کامل سازمان بورس اوراق بهادار است. در این نوع قرارداد نیازی به تسویه کامل قبل از تحویل کالا نیست. طرفین (خریدار و فروشنده) بر سر قیمتی در آینده توافق کرده و مبلغی را به عنوان وجه تضمین نزد بورس کالا قرار می‌دهند.

قرارداد آتی براساس پیش‌بینی طرفین از آینده قیمتی کالا منعقد می‌شود.

• قرارداد اختيار معامله: اختیار معامله قراردادی است که بین دوطرف خریدار و فروشنده منعقد شده و براساس آن، طرف خریدار حق دارد که مقدار مشخصی از دارایی مورد قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد. قراردادهای اختیار معامله به دو دسته زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
  • قرارداد اختیار خرید: دارنده این نوع اختیار معامله، حق دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت مشخصی (به قیمت توافقی) در دوره زمانی معینی بخرد.
  • قرارداد اختیار فروش: این قرارداد به دارنده حق می‌دهد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در دوره زمانی مشخصی بفروشد.

درحالی‌که خریدار قرارداد اختیار خرید، به امید افزایش قیمت آن را می‌خرد، خریدار قرارداد اختیار فروش با هدف کسب سود از کاهش احتمالی قیمت وارد معامله می‌شود.

• قراردادهای معاوضه: قراردادی است که در آن خریدار و فروشنده برای مدت مشخص، دو دارایی یا منافع حاصله از دو دارایی را با کیفیت مشخص به نسبت تعیین شده، معاوضه می‌کنند. این نوع قرارداد یک نوع قرارداد پایاپای است. پس از پایان قرارداد، دو دارایی یا منافع این دو دارایی به صاحبان اولیه آن‌ها بازمی‌گردد. این قرارداد به صورت غیررسمی (خارج از بورس) انجام می‌‌‌‌گیرد.

کارگزاران اوراق بهادار

خرید اوراق بهادار عرضه‌شده در سازمان بورس نیاز به واسطه‌هایی دارد که این واسطه‌ها اصطلاحاً با عنوان کارگزار شناخته می‌شوند. کارگزاران، شرکت‌هایی هستند که مجوزهای لازم را از سازمان بورس اوراق بهادار ایران دریافت کرده و کار کردن با آن‌ها از طرف این سازمان کاملاً تضمین‌شده است.

خرید اوراق بهادار و فروش آن‌ها هیچ سرمایه‌ای را برای این کارگزاران به دنبال نخواهد داشت. آن‌ها فقط درصد ناچیزی از هر معامله خریدوفروش را به‌عنوان کارمزد دریافت می‌کنند. امکانات، خدمات، میزان مشتریان و برخی موارد دیگر از معیارهایی هستند که کاربران می‌توانند با تکیه بر این معیارها نسبت به انتخاب یکی از کارگزاران اقدام کنند.

نحوه خرید اوراق بهادار

خرید اوراق بهادار برای اشخاص حقیقی و حقوقی در یک متد کلی به گام‌های زیر تقسیم می‌شود:

• مراجعه به کارگزار بورس برای دریافت کد بورسی: برای اقدام به خرید اوراق بهادار ابتدا باید مدارک شناسایی هر فرد در اختیار سازمان بورس و نهادهای زیربط قرار گیرد.

• ثبت نام در سامانه سجام: سامانه سجام به عنوان سیستم برای مبارزه با پولشویی توسط سازمان بورس به وجود آمده است. هر شخصی که تمایل به خرید اوراق بهادار دارد، بایستی در این سامانه ثبت‌نام کند.

• دریافت کد بورسی و کد سجام: بعد از ثبت‌نام و تحویل مدارک لازم، کد بورسی و کد سجام پس از چند روز کاری برای فرد ارسال می‌شود.

• دریافت کد آنلاین یا کد معاملاتی: برای خرید اوراق بهادار نیاز به پلتفرم معاملاتی آن خواهید داشت. هر کاربر با دریافت کد آنلاین که هم‌زمان با کد بورسی برای شخص ارسال می‌گردد، می‌تواند وارد سایت کارگزار شده و با وارد کردن این کد به سامانه معاملاتی دسترسی داشته باشد. توجه کنید که کد بورسی برای هر فرد تنها یکبار صادر می‌شود اما برای ثبت نام در هر کارگزاری یک کد معاملاتی جدید صادر می‌شود. به عنوان مثال فردی که در سه کارگزاری حساب و فعالیت دارد، در کل یک کد بورسی و سه کد معاملاتی دارد.

• گذراندن زمان تعیین‌شده برای معاملات: طبق قوانین جدیدی که از طرف سازمان بورس وضع ‌شده است، هر فرد یک ماه پس از تاریخ دریافت کد بورسی خود می‌تواند برای خرید اوراق بهادار اقدام نماید.

• واریز وجه به حساب معاملاتی: میزان سرمایه مدنظر خود برای خرید سهام و اوراق بهادار را بایستی به حساب معاملاتی خود نزد کارگزار واریز نمایید.

• ورود به سامانه و خرید اوراق بهادار: بعد از سپری شدن یک ماه، شما می‌توانید با ورود به سامانه معاملات آنلاین، سهام موردنظر را انتخاب و آن را بخرید. کارگزار به‌ عنوان واسط، دستور خرید شما را ثبت و آن را به سیستم معاملاتی سازمان بورس ارسال می‌نماید. کل این مرحله خرید در کمتر از چند ثانیه صورت می‌پذیرد.

مدارک لازم جهت خرید اوراق

مدارک لازم برای خرید اوراق بهادار شامل مدارک معمولی شناسایی هر فرد اعم از کارت ملی و شناسنامه است. علاوه‌ بر‌ این، هر فرد برای نقل‌وانتقال پول بین خود و کارگزار نیز بایستی یک شماره‌حساب و شماره شبای بانکی با نام خود به کارگزار معرفی کند. بقیه مدارک نیز فرم‌هایی هستند که خود کارگزار آن‌ها را در اختیار فرد قرار خواهد داد.

خرید غیرمستقیم

امکان خرید غیرمستقیم اور‌اق بهادار نیز برای کاربر وجود دارد. در این روش خرید، کاربران سرمایه خود را در اختیار صندوق‌های سرمایه‌گذاری و یا افراد سبدگردان می‌گذارند تا آن‌ها از جانب شخص برای خرید او‌راق بهادار اقدام نماید. اما برای خرید مستقیم این اوراق دریافت کد بورسی برای شخص الزامی خواهد بود.

اوراق بهادار معاف از ثبت در سازمان بورس و اوراق بهادار

بر اساس ماده ۲۷ قانون بازار اوراق بهادار، اوراق معاف از ثبت در سازمان بورس و اوراق بهادار شامل موارد زیر هستند.

• اوراق مشارکت منتشره توسط بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری تحت نظارت بانک مرکزی
• سایر اوراق بهاداری که به تشخیص «شورا» نیاز به ثبت نداشته باشند، از قبیل اوراق منتشره توسط سازمان‌ها و مراجع قانونی دیگر
• اوراق مشارکت دولت، بانک مرکزی و شهرداری‌ها

ناشر اوراق بهاداری که از ثبت معاف است، موظف است مشخصات و خصوصیات اوراق و نحوه و شرایط توزیع و فروش آن را به سازمان بورس گزارش کند.

جمع‌بندی

براساس قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، اوراق بهادار هر نوع ورقه یا مستندی است که متضمن حقوق مالی قابل نقل‌ و‌ انتقال برای مالک عین و یا منفعت آن باشد. شورا، اوراق بهادار قابل معامله را تعیین و اعلام خواهد کرد. مفهوم ابزار مالی و اوراق بهادار در متن این قانون، معادل هم در نظر گرفته شده است. انواع اوراق بهادار به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ سهام، بدهی و مشتقه. اوراق صاحبان سهام، متداول‌ترین اوراق بهادار به شمار می‌رود. هر یک از این اوراق بهادار زیر مجموعه‌های خود را دارند که در این مقاله به تفصیل درباره آن‌ها توضیح داده شد.