دارایی بدون ریسک؛ وقتی ریسک سرمایه‌گذاری تقریبا صفر است

همه سرمایه‌گذاری‌ها با درصدی ریسک همراه هستند. اما این یعنی در دنیای سرمایه‌گذاری جایی برای افراد ریسک‌گریز یا کسانی که کمتر ریسک‌پذیر هستند، وجود ندارد؟ هر شیوه‌ای را که برای سرمایه‌گذاری انتخاب کنید، به هر حال باید ریسک‌های مربوط به آن را هم بپذیرید. هر سرمایه‌گذار باید از ریسک‌های بازاری که به آن ورود می‌کند، مطلع باشد و به آن‌ها توجه کند. اما برخی از دارایی‌ها وجود دارند که به آن‌ها دارایی بدون ریسک گفته می‌شود. چرا که در مقایسه با دیگر دارایی‌ها ریسک کمتری دارند. اما این دارایی‌ها شامل چه مواردی هستند؟ در ادامه پس از مرور مفهوم ریسک در اقتصاد، به معرفی دارایی بدون ریسک و انواع آن می‌پردازیم.

ریسک چیست و انواع آن کدام‌اند؟

این احتمال وجود دارد که بسیاری از افراد، در نگاه اول ریسک را مساوی با خطر بدانند. اما اگر بخواهیم دقیق‌تر به این مسئله نگاه کنیم، ریسک به معنای عدم اطمینان است. به همین دلیل شرایط ریسکی ممکن است مثبت یا منفی باشند. منظور این است که این احتمال وجود دارد که در شرایط ریسکی قرار بگیریم، اما به سودآوری نیز برسیم. ریسک سرمایه‌گذاری و به طور کلی ریسک‌های مالی را به معنای احتمال زیان در سرمایه‌گذاری نیز معنا می‌کنند. حال که قصد داریم در خصوص دارایی بدون ریسک صحبت کنیم، بهتر است ابتدا با انواع ریسک آشنا شویم.

در یک دسته‌بندی کلی می‌توان ریسک‌ها را به دو دسته ریسک سیستماتیک و ریسک غیرسیستماتیک تقسیم کرد.

ریسک سیستماتیک (Systematic Risk)

این ریسک غیرقابل حذف است و نمی‌توان از آن اجتناب کرد. به طور کلی تحولات بازار و اقتصاد در یک جامعه منجر به بروز چنین ریسکی می‌شود. پس این ریسک کلی است و به یک شرکت خاص محدود نمی‌شود. از آن‌جا که حرکت کلی بازار موجب ایجاد این ریسک‌ می‌شود، باید گفت ریسک‌های سیستماتیک بر تمام بخش‌های یک کشور اثر می‌گذارند.

ریسک غیرسیستماتیک (Unsystematic Risk)

این ریسک برخلاف ریسک قبلی قابل حذف است و به یک شرکت خاص مربوط است. یعنی چنین ریسکی ممکن است در نوع محصول، ساختار سرمایه، سهام‌داران و … اتفاق بیفتد. اما از منظری دیگر می‌توان ریسک‌ها را به چند دسته دیگر نیز تقسیم کرد که در ادامه به شکلی مختصر به آن اشاره خواهیم کرد.

ریسک تورم

احتمالا از نام این ریسک متوجه شده‌اید که مبنای آن چیست. چنین ریسکی به قدرت خرید مردم و هم‌چنین نرخ تورم در هر کشور مربوط است. ریسک تورم این قدرت را دارد که بر کل بازار تاثیر بگذارد.

ریسک اعتباری (ریسک نکول)

زمانی که صحبت از ریسک اعتباری در سرمایه‌گذاری است، در واقع منظور عدم بازپرداخت اصل سرمایه یا سود است. سرمایه‌گذاران همیشه با این دغدغه مواجه‌اند که مبادا اصل پول‌شان را از دست بدهند. چنین ریسکی در اوراق مشارکت دولتی بسیار کمرنگ است. اما در اوراق بهادار بازار بورس، ریسک اعتباری زیاد است. چرا که بیشتر انواع دارایی بدون ریسک مانند اوراق بهادار، از جانب دولت و نهادی معتبر موجود در کشور، تضمین می‌شوند. از این رو ریسک نکول در این دارایی‌ها به چشم نمی‌خورد.

ریسک نقدشوندگی

امکان فروش اوراق بهادار در بازار ثانویه یک مسئله مهم است. ریسک نقدشوندگی دست روی همین مسئله می‌گذارد. این ریسک در اوراق خارج از بورس بسیار بیشتر به چشم می‌خورد. اما به طور کلی اوراق مشارکت از ریسک نقدشوندگی کمی برخوردارند. چرا که نقدشوندگی آن‌ها به میزان مطلوبی بالاست.

ریسک نرخ بهره

گاهی پیش می‌آید که نرخ سود دستخوش تغییرات زیادی می‌شود. در این شرایط شاهد ریسک نرخ بهره هستیم. این ریسک بیش از هر چیز بر اوراق مشارکت و هم‌چنین سپرده‌های بانکی اثر می‌گذارد.

ریسک نرخ ارز

ریسک نرخ ارز به تغییرات و نوسان‌های زیاد نرخ ارز مربوط است. چنین ریسکی اثر خود را بر شرکت‌های صادراتی و وارداتی به خوبی نشان می‌دهد.

ریسک بازار

زمانی که بازده به دلیل نوسان های کلی بازار دستخوش تغییر می‌شود، پای ریسک بازار در میان است. معمولا چنین ریسکی در بازار سهام، آتی سکه و سایر بازارهایی مشاهده می‌شود که نوسان بالایی دارند.

ریسک سیاسی

یکی دیگر از انواع ریسک مالی و سرمایه‌گذاری، ریسک سیاسی است که به سیاست‌های یک کشور مربوط است. چنین ریسکی اثر فراوانی بر سرمایه‌گذاری‌های خارجی دارد.

منظور از دارایی بدون ریسک چیست؟

حال که با انواع ریسک در سرمایه‌گذاری آشنا شدیم، زمان آن رسیده است که به بیان مفهوم دارایی بدون ریسک بپردازیم. Risk-Free Asset به آن دسته از اوراق بهادار اطلاق می‌شود که بازدهی آن‌ها مشخص است و ریسک سرمایه‌گذاری در آن‌ها بسیار بسیار کم است. نباید چنین معنایی برداشت شود که به هیچ‌وجه ریسکی در این دارایی‌ها وجود ندارد. بلکه میزان ریسک به حدی پایین است که در قیاس با سایر دارایی‌ها می‌توان آن را بدون ریسک نامید.  فراموش نکنید که هیچ دارایی بدون ریسکی وجود ندارد. چرا که همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، تمام سرمایه‌گذاری‌ها و دارایی‌ها به نوعی ریسک دارند. اما مقادیر ریسک است که متفاوت خواهد بود.

پس دارایی بدون ریسک به دارایی‌هایی گفته می‌شود که ریسک آن‌ها چنان کم است که قابل چشم‌پوشی است. به علاوه اگر این دارایی‌ها را با اوراق بهادار دیگر مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم که ریسک بسیار کمی دارند. دلیل این امر آن است که این دارایی‌ها از جانب دولت و بانک مرکزی و سایر نهادها منتشر یا پیشتیبانی می‌شوند و نظارت معتبری نیز بر روی آن‌ها وجود دارد. به دلیل همین پشتیبانی و نظارت، احتمال ورشکستگی نهادهای منتشرکننده این دارایی‌ها بسیار ضعیف است.

مثلا ریسک نکول که دغدغه سرمایه‌گذاران زیادی است در چنین دارایی‌هایی به چشم نمی‌خورد. همین امر موجب می‌شود که بازدهی دارایی بدون ریسک در قیاس با بازدهی سایر اوراق  بهادار کم‌تر باشد. می‌توان دریافت که نوسان‌های قیمتی در چنین دارایی‌هایی چندان موثر نخواهد بود.

در تعریفی دیگر می‌توان یک دارایی بدون ریسک را دسته‌ای از اوراق دانست که بازده آتی آن‌ها مشخص است. یکی از مهم‌ترین اهدافی که موجب ایجاد چنین اوراقی شد، اجرای سیاست‌های پولی دولت و هم‌چنین بازپرداخت بدهی‌هایی است که پیمان‌کاران از دولت طلب دارند.

درجه اطمینان دارایی بدون ریسک

از آن‌جا که در دارایی بدون ریسک، میزان ریسک کم است، بازدهی آن‌ را به عنوان یک مبنا برای تعیین نرخ بهره رسمی در اقتصاد مورد استفاده قرار می‌دهند. به بیان دیگر به دلیل آن‌که ریسک سرمایه‌گذاری در چنین دارایی‌هایی بسیار اندک و ناچیز است، این سرمایه‌گذاری‌ها درجه اطمینان بالایی دارند. به همین دلیل است که بازده نرخ دارایی بدون ریسک، بسیار نزدیک به نرخ بهره جاری است. با این‌همه اوراق بدون ریسک حفاظتی در برابر تورم ندارند. درست است که روند سرمایه‌گذاری مجدد در آن‌ها بسیار قابل‌ پیش‌بینی است اما در شرایط تورمی این دارایی‌ها هم دارای ریسک هستند.   

انواع دارایی بدون ریسک

معمولا اوراق بهادار دولتی که نرخ بهره آن‌ها تضمین‌شده است به عنوان دارایی بدون ریسک به شمار می‌روند. هم‌چنین اوراق بدهی و مشارکت نیز در دسته چنین دارایی‌هایی قرار می‌گیرند. اوراق بدهی خود به دو نوع بورسی و غیر بورسی تقسیم می‌شوند. در این میان اوراق غیربورسی را می‌توان از نهادهای معتبری که ناشر آن‌ها را اعلام می‌کند خریداری کرد. اما اوراق بدهی بورسی، از طریق سامانه‌های معاملاتی و کارگزاری‌ها، مانند سهام عادی قابل خریداری هستند. چند نوع اوراق مشارکت در بازار بورس ایران دادوستد می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

اوراق خزانه اسلامی

این اسناد از جمله اوراق بهاداری به شمار می‌رود که دولت برای تسویه بدهی‌های خود واگذار می‌کند. اوراق خزانه با قیمت اسمی و سررسید تعیین‌شده قابل خریداری هستند. این اوراق از جمله انواع دارایی بدون ریسک به شمار می‌روند و سررسید آن‌ها کمتر از یک سال است. در بازار فرابورس می‌توانید این اوراق را با نماد اخزا مشاهده کنید.

افرادی که این اوراق را در اختیار دارند، از طریق مابه‌التفاوت قیمت خرید و ارزش اسمی دارایی در هنگام سررسید، به سود می‌رسند. توجه کنید که امکان پرداخت سود میان‌دوره‌ای در این اوراق وجود ندارد.

اوراق مشارکت دولتی

اگر به دنبال ‌کاهش ریسک سرمایه‌گذاری هستید اوراق مشارکت دولتی از جمله گزینه‌های بسیار مطلوب به شمار می‌رود. این اوراق به منظور تامین مالی انواع پروژه‌های دولتی منتشر می‌شوند. هم‌چنین زمانی که دولت به بخش خصوص بدهکار باشد، اقدام به انتشار این اوراق می‌کند. افرادی که این اوراق را خریداری می‌کنند، در سود پروژه‌ها شریک خواهند بود. خریداران در مقاطع مشخص زمانی سود مشارکت خود را دریافت می‌کنند. هنگامی که موعد سررسید فرا می‌رسد، آن‌ها اصل پول خود را دریافت می‌کنند.

اوراق صکوک

اما یکی دیگر از انواع دارایی بدون ریسک اوراق صکوک نام دارد. می‌دانید که اساس اوراق قرضه، قرض با بهره است. به همین دلیل است که این اوراق از منظر اسلام ربا هستند و حرام محسوب می‌شوند. از این رو در کشورهای اسلامی نمی‌توان به منظور تامین منابع مالی از این اوراق استفاده کرد. در همین راستا ابزارهای مالی اسلامی (صکوک) جایگزین این اوراق شده‌اند. اوراق صکوک اوراقی با ارزش مالی یکسان‌اند که در بازارهای سرمایه کشورهای اسلامی قابل معامله هستند.

اساس این اوراق، یکی از قراردادهای مورد تایید اسلامی است. دارندگان اوراق صکوک به صورت مشاع، مالک یک دارایی یا مجموعه‌ای از آن‌ها هستند. اوراق صکوک خود به دسته‌های دیگری تقسیم می‌شود که می‌توان در این میان به اوراق قرض‌الحسنه، اوراق مرابحه، اوراق اجاره، اوراق سلف و … اشاره کرد.  

جمع‌بندی

همان‌گونه که در ابتدا بیان کردیم، ریسک سرمایه‌گذاری همیشه وجود دارد و نمی‌توان یک دارایی را یافت که ریسک در آن صفر باشد. تنها کاری که می‌توان کرد، سرمایه‌گذاری روی دارایی‌هایی است که ریسک آن‌ها کمتر از سایر دارایی‌هاست. افراد معمولا یا ریسک‌پذیر هستند یا ریسک‌گریز. آن‌ها که ریسک‌پذیرند، بازدهی بالاتری را با پذیرش ریسک بیشتر انتظار دارند. دسته دیگه افراد ریسک‌گریز هستند که بازده کمتری را توقع دارند ولی ریسک سرمایه‌گذاری آن‌ها نیز کمتر است.

این افراد معمولا سراغ دارایی بدون ریسک می‌روند. منظور از بدون ریسک دارایی‌هایی است که ریسک در آن‌ها نزدیک به صفر است. البته افرادی که ریسک‌پذیر هستند هم می‌توانند به منظور مدیریت و کنترل ریسک و هم‌چنین تنوع‌بخشی به سبد سهام خود، بخشی از پرتفوی خود را به این دارایی‌ها اختصاص دهند. از جمله انواع دارایی بدون ریسک در ایران می‌توان به اوراق خزانه اسلامی، اوراق مشارکت دولتی و اوراق صکوک اشاره کرد.