ابزار مشتقه چیست؟ ابزاری برای کنترل ریسک بر مبنای یک دارایی پایه

همه فعالان بازار سرمایه به دنبال سود هستند، اما می‌دانیم که سود زیاد یعنی ریسک زیاد. این یک قانون است و هرچه احتمال سود بیشتر باشد، احتمال ضرر نیز به همان اندازه بالا خواهد بود. وجود ریسک به عنوان چالشی برای سرمایه‌گذاران، موجب به وجود آمدن ابزارهایی برای کنترل ریسک شد. یکی از این ابزارها، ابزار مشتقه نام دارد که خود شامل چندین زیرمجموعه است و هر یک از آن‌ها به نوعی در کنترل ریسک موثر هستند. همانطور که از نام آن پیداست، ابزار مشتقه در واقع مشتق شده از یک دارایی پایه است و بر مبنای آن عمل می‌کند. منظور از دارایی پایه چیست و ابزار مشتقه چگونه بر مبنای آن می‌تواند ریسک سرمایه‌گذاری را کاهش دهد؟

ابزار مشتقه چیست؟

اگر بخواهیم به زبان ساده تعریفی از ابزار مشتقه ارائه دهیم، می‌توانیم بگوییم که ابزار مشتقه به مجموعه ابزارهای مالی‌ای گفته می‌شود که بر اساس و مبنای یک دارایی پایه عمل می‌کنند و ارزش آن‌ها از ارزش دارایی‌های دیگری ناشی می‌شود. ابزارهای مشتقه در کشور ما تقریبا در چند سال اخیر مورد استفاده قرار می‌گیرند و ابزاری نوظهور در بازار سرمایه ایران هستند.

اما پیش از آن که توضیح دهیم سازوکار ابزار مشتقه چیست، بهتر است با مفهوم دارایی پایه کمی بیشتر آشنا شویم.

دارایی پایه معمولاً یکی از انواع دارایی‌ها یا ابزارهای مالی است که بر اساس آن، قیمت ابزار مشتقه تعیین می‌شود. از جمله دارایی‌هایی که می‌توانند به عنوان پایه در نظر گرفته شوند عبارت‌اند از سهام، انواع کالا، ارز، ابزارهای بهره‌ای و متاثر از نوسان نرخ بهره و شاخص‌ها.

چرا ابزار مشتقه؟

سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی اهداف مختلفی دارد. اما یکی از مهم‌ترین اهداف این حرکت، دستیابی جامعه به رفاه و آسایش است. این امر نیز با تخصیص بهینه منابع و امکانات میسر خواهد شد. صاحبان مشاغل و هم‌چنین کارآفرینان و دولت‌ها به منظور تولید کالا و خدمات خود نیاز به منابع مالی دارند. به این ترتیب قادر خواهند بود تا پروژه‌ها و طرح‌های سرمایه‌گذاری خود را اجرا و پیاده‌سازی کنند. آ‌ن‌ها هم‌چنین با تاسیس کارخانه‌ها و توسعه محصولات جدید در پی پاسخ به نیازهای روزافزون جامعه هستند.

اما منابع مالی که در دسترس این افراد قرار می‌گیرد به اندازه‌ای نیستند که بتوانند پاسخ‌گوی اجرای طرح‌های سرمایه‌گذاری باشند. به همین دلیل است که سایر افراد جامعه از طریق پس‌اندازهای خود در این طرح‌ها مشارکت می‌کنند. در حقیقت نکته مهم این است که باید به طریقی منابع مازاد را به سمت بخش‌هایی که با کمبود منابع مواجه هستند، سوق داد. به این منظور لازم است که بسترهای مختلفی ایجاد شود. در همین راستا، یکی از مهم‌ترین این بسترها، بازارها و نهادهای‌ مالی هستند. این مراکز نقش واسط میان وام‌دهندگان و وام‌گیرندگان را ایفا می‌کنند. کارکردهای مختلفی که این مراکز ارائه می‌دهند، موجب تسهیل انتقال وجوه و نقدشوندگی می‌شود. به همین ترتیب مسیر تشکیل سرمایه هموار می‌شود. در کنار این موارد، نحوه استقراض دولت و شرکت‌ها از مردم و هم‌چنین چگونگی مشارکت آن‌ها در منافع آتی برنامه‌های سرمایه‌گذاری باید به شیوه‌ای نظام‌مند مشخص گردد.

اهمیت و فایده ابزارهای مالی

نباید فراموش کرد که مواردی که در بالا به آن اشاره شد، به کمک ابزارهای مالی قابل انجام است. اما نقش ابزارهای مالی مانند ابزار مشتقه در این زمینه چیست؟ رسالت این ابزارها این است که در این مسیر موجب تسهیل فرآیند شوند. ابزارهای مالی را می‌توان به نوعی بیان‌گر یک ادعا در خصوص منافع آتی یک دارایی دانست. به این ترتیب دارنده آن دارایی پایه می‌تواند منافع معینی را در آینده به دست آورد. پیش‌تر به این موضوع اشاره کردیم که سهام و اوراق قرضه ساده‌ترین اشکال دارایی‌های مالی هستند. بسیار دیده می‌شود که به منظور انتقال مالکیت وجوه میان قرض‌دهندگان و قرض‌گیرندگان، از این دارایی‌ها استفاده می‌شود.

اما سوال این‌جاست که در این شرایط ساده که سهام و اوراق قرضه به عنوان تنها ابزارهای مالی قابل معامله در دسترس هستند، چه ریسکی وجود دارد؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که تنها ریسک موجود، به تغییرات ارزش بازار و هم‌چنین احتمال نکول وام‌گیرندگان برمی‌گردد. در چنین بستر ساده‌ای، مدیریت ریسک تنها در خصوص معاملات سهام و اوراق قرضه انجام می‌شود.

مدیریت ریسک به کمک ابزارهای مالی

اجازه دهید با یک مثال ساده مطلب را کمی شفاف‌تر بیان کنیم. فرض کنید مدیر یک سبد سهام، سبدی از ترکیب سهام ریسکی و هم‌چنین اوراق قرضه بدون ریسک را تشکیل داده است. وی وزن این دو نوع دارایی متفاوت را بر اساس ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاران مشخص می‌کند. زمانی‌که مدیر قصد داشته باشد ریسک پرتفوی خود را کم کند، تنها موارد ممکنی که می‌تواند در این خصوص انجام دهد، کاهش وزن دارایی‌های ریسکی است. به این ترتیب او باید سهام موجود در پرتفوی را بفروشد و به جای آن اوراق قرضه را که بدون ریسک هستند، به سبد خود اضافه کند.

اما زندگی در شرایط واقعی پیچیده‌تر از این مثال است. قطعا سهم و اوراق قرضه تنها ابزارهای مالی نیستند که سرمایه‌گذاران می‌توانند به آن‌ها تکیه کنند. سرمایه‌گذاران اکنون می‌توانند با استفاده از ابزارهای مالی که مهندسی مالی موجب خلق آن شده است، سطح ریسک را کم کنند. هم‌چنین به این ترتیب می‌توانند بازده پرتفوی خود را به شیوه‌ای مطلوب تنظیم کنند.

آن‌چه مهندسی مالی به ما هدیه داده است، ابزار مشتقه است. در حقیقت با استفاده از این ابزار است که می‌توان مدیریت ریسک را انجام داد. بازارهای مالی به کمک قراردادهای مشتقه در قبال ضرر و زیان‌های مالی به ارائه بیمه می‌پردازند. به این ترتیب ابزارهای مشتقه در دسته ابزارهای مخصوص مدیریت ریسک جای می‌گیرند.

مقابله با انواع ریسک

زمانی که افراد دست به ایجاد کسب‌وکاری جدید می‌زنند، ریسک‌های آن را نیز در نظر می‌گیرند. در واقع تصمیمات با وجود این ریسک‌ها گرفته می‌شوند. به طور کلی ریسک‌ها را می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد:

• بعضی از انواع ریسک به ماهیت کسب‌وکار مرتبط هستند. مثلا مواردی مانند عدم اطمینان از فروش‌های آتی و یا هزینه مواد اولیه از جمله این ریسک‌ها به شمار می‌روند. عنوان دیگری که برای این ریسک‌ها در نظر گرفته‌اند، ریسک تجاری نام دارد.
• اما دسته دوم به عدم اطمینان در خصوص نرخ ارز و نرخ بهره، قیمت کالاها و سهام و مواردی از این دست اشاره دارد. عدم اطمینان ناشی از نوسان‌های فراوان نرخ‌های بهره اثر نامطلوبی بر توان یک شرکت می‌گذارند. منظور توان یک شرکت برای دریافت تسهیلات مالی با هزینه مناسب است که برای عرضه خدمات و محصولات به آن نیاز است. شرکت‌هایی که در بازارهای خارجی فعالیت می‌کنند، به اندازه زیادی از نابرابری پول رایج کشور خود در مقابل ارزهای خارجی ضربه می‌خورند. به علاوه شرکت‌هایی که مواد اولیه خود را از بازارهای خارجی تهیه می‌کنند نیز در مباحث مرتبط با سودآوری تحت تاثیر این تفاوت نرخ قرار می‌گیرند.

نمی‌توان منکر این قضیه شد که بازارهای مالی با ریسک گره خورده‌اند؛ اما همین بازارها از ابزارهای مالی به نام ابزار مشتقه بهره می‌برند که در شرایط ریسک می‌توان از آن‌ها برای مقابله با چنین آسیب‌هایی استفاده کرد.

کشف قیمت در بازار مشتقه

از جمله مزایای بازار قرارداد آتی این است که اطلاعات مفید و ارزشمندی را در خصوص قیمت دارایی پایه به ما می‌دهند. این بازار را می‌توان اصلی‌ترین ابزار تعیین قیمت نقدی یک دارایی دانست. شاید این امر عادی به نظر نرسد؛ چرا که دارایی پایه قراردادهای آتی، بازار نقد وسیعی دارند. به همین دلیل است که بسیاری گمان می‌کنند که این دارایی‌ها نیازی به کمک گرفتن از بازارهای آتی برای تعیین قیمت نقدشان ندارند.

بد نیست بدانید که طلا، نفت و دیگر کالاها در مکان‌های مختلف و زمان‌های متفاوتی دادوستد می‌شوند. هر طبقه از دارایی‌ها خود دربردارنده دارایی‌های دیگری هستند که کیفیت‌های متفاوتی دارند. به همین دلیل برای تعیین قیمت نقد یک دارایی می‌توان چندین معیار مختلف را در نظر گرفت. پس راه کشف قیمت در بازار ابزار مشتقه و قراردادهای آتی چیست؟ بازار قراردادهای آتی چنین اطلاعاتی را جمع‌آوری می‌کند. سپس مجموع این اطلاعات را به یک اجماع همگانی تبدیل می‌کند. این اجماع، قیمت نقد دارایی مرتبط با یک قرارداد آتی خاص را مشخص می‌کند.

دارایی پایه قراردادهای مشتقه در سراسر جهان در حال خرید و فروش است. این دارایی در هر یک از این مناطق قیمت نقدی متفاوتی دارد. در بازار قراردادهای آتی می‌توان به مقایسه دو قیمت پرداخت. یعنی می‌توان قیمت‌های آتی نزدیک‌ترین سررسید را با قیمت‌های نقدی دارایی پایه مقایسه کرد. پس به عبارت دیگر قیمت‌های آتی نزدیک‌ترین سررسید، معیاری برای این مقایسه هستند.

تفاوت قراردادهای آتی و بازار نقد

قیمت قرارداد آتی می‌تواند اطلاعاتی در خصوص انتظارات افراد از قیمت‌های نقد و آتی را نیز نشان دهد. البته قیمت‌های نقد نیز خود چنین اطلاعاتی را در بر دارند. اما نکته مهم این‌جاست که احتمال دارد استخراج چنین اطلاعاتی از بازار نقد در مقایسه با بازار قراردادهای آتی سخت‌تر باشد. در حقیقت قیمت آتی نشان‌دهنده قیمتی است که فرد مشارکت‌کننده می‌تواند آن را برای خود تثبیت کند. به این ترتیب در آینده با عدم اطمینان در خصوص قیمت نقد دارایی پایه مواجه نخواهد شد. قیمت معامله قراردادهای آتی در حقیقت همان مبلغی است که طرفین با پرداخت ریسک آن، نوسان قیمت‌ها را در آینده کاهش یا انتقال می‌دهند.

تفاوت قراردادهای آتی و اختیار معامله

با توجه به مطالب بالا مشخص شد که یکی از مهم‌ترین وظایف بازارهای آتی کشف قیمت است. نباید این مورد را با قراردادهای اختیار معامله اشتباه بگیرید. فردی که اوراق اختیار معامله را خریداری کرده است، به هنگام حرکت قیمت در جهات مثبت می‌تواند به سودآوری برسد. ولی در غیر این صورت با زیانی اندک از دارایی مذکور خارج خواهد شد. اگر مقاله «اوراق اختیار معامله؛ کسب سود از پیش‌بینی قیمت‌ دارایی‌ها در آینده» را خوانده باشید، می‌دانید که در واقع اختیار معامله ابزاری است که بیشتر منعکس‌کننده نوسانات قیمت است تا نشان‌دهنده کشف قیمت.

بازارهای اختیار معاملاتی نمی‌توانند قیمت‌های نقد آینده را به شکلی مستقیم پیش‌بینی کنند و در اختیار ما قرار دهند. در عوض می‌توانند اطلاعات ارزشمندی را در خصوص نوسانات و در نتیجه ریسک دارایی پایه در بازار نقدی به ما بدهند. به همین ترتیب نوسان قیمت‌ها در قیمت‌گذاری این ابزار تاثیر عمده‌ای دارد.

انواع ابزار مشتقه‌های مبتنی بر دارایی پایه

همانطور که پیشتر گفتیم، قرارداد مشتقه ابزاری مالی است که میزان قابل توجهی از ارزش آن‌ از یک دارایی پایه، نرخ مرجع و یا شاخص مشتق می‌شود. چنان‌که از این تعریف مشخص است می‌توان نتیجه گرفت که عملکرد دارایی پایه بر عملکرد ابزار مشتقه اثر می‌گذارد. توافق میان طرفین به شیوه‌ای که هر یک می‌پذیرد در آینده‌ و در زمانی مشخص کاری را انجام دهد.

ابزار مشتقه می‌تواند بر مبنای دارایی‌های مالی و یا دارایی‌های واقعی عمل کند. بر همین اساس می‌توان این ابزار را به دو دسته تقسیم کرد:

• دارایی‌های واقعی یا کالایی دارایی‌های ملموس و فیزیکی هستند. به طور ويژه محصولات کشاورزی، منابع انرژی و فلزات را می‌توان در دسته این دارایی‌ها قرار داد.
• اما مواردی مانند سهام، اوراق قرضه، وام و ارز در زمره دارایی‌های مالی قرار می‌گیرند.

اوراق بهادار را می‌توان معامله کرد. این امر نوعی ادعا را در رابطه با دسته‌ای از دارایی‌ها نشان می‌دهد. تمامی ابزار مشتقه به عملکرد تصادفی اجزای دیگر وابسته هستند. اصلا دلیل نام‌گذاری مشتقه نیز به همین خاطر است. در حقیقت ارزش ابزار مشتقه در گرو عملکرد موارد دیگری است و از آن مشتق می‌شود. در اینجا منظور از موارد دیگر همان دارایی پایه است.

بار دیگر یادآوری می‌کنیم که دارایی پایه می‌تواند شامل سهام، اوراق قرضه، ارز یا کالا باشد. اما افزون بر این دارایی‌ها، می‌توان عناصر تصادفی را نیز جزو دارایی پایه در نظر گرفت. مثلا آب و هوا یک عنصر تصادفی است و دارایی به حساب نمی‌آید اما می‌تواند دارایی پایه باشد.

بعضی مواقع نیز پیش می‌آید که دارایی پایه می‌تواند خود یک ابزار مشتقه دیگر مانند قراردادهای آتی یا اختیار معامله باشد.

ابزار مشتقه کالایی و مالی

همان‌گونه که در بالا توضیح داده شد، متوجه شدیم که ابزارهای مشتقه را می‌توان بر اساس نوع دارایی پایه به دو دسته تقسیم کرد. بر همین اساس، دو گروه اصلی این ابزار با نام ابزار مشتقه کالایی و ابزار مشتقه مالی ایجاد می‌شوند.

• مشخص است که در ابزارهای مشتقه کالایی، دارایی پایه یک کالا و یا یک شاخص است که خود بر حسب یک کالا تعریف می‌شود. اگر بخواهیم مثالی از این نوع دارایی ارائه کنیم، می‌توانیم به قراردادهای آتی نفت خام اشاره کنیم. این قرارداد قیمت، میزان و تاریخ تحویل آتی نفت خام (طبق مفاد قرارداد) را تعیین می‌کند.
• در نوع دوم یعنی ابزارهای مشتقه مالی، دارایی پایه می‌تواند ابزارهای مالی، نرخ بهره و ارز یا شاخص مالی باشد. مثلا سهام شرکت‌ها، اوراق قرضه، نرخ ارز و بهره و یا شاخص‌های بازار سهام بخشی از انواع دارایی‌های پایه هستند که ابزار مشتقه مالی از آن‌ها مشتق می‌شوند.

بعضی از ابزار مشتقه بر بیش از یک دارایی پایه متکی هستند. مثلا تفاوت نرخ بهره در دو کشور متفاوت می‌تواند ارزش یک مشتقه مالی را مشخص کند. این مسئله نشان می‌دهد که این ارزش بر اساس دو مرجع متفاوت تعیین می‌شود.

ابزارهای مشتقه عمر محدود و مشخصی دارند. منظور از این حرف آن است که این قراردادها در تاریخ مشخصی منعقد می‌شوند و در زمانی معین نیز به اتمام می‌رسند. ابزار مشتقه توافقی است که میان خریدار و فروشنده انجام می‌شود. به موجب این توافق، طرفین ملزم می‌شوند که کاری را برای طرف مقابل انجام دهند. در این قراردادها قیمت مشخص می‌شود. خریدار تمام تلاش خود را انجام می‌دهد تا در ارزا‌ن‌ترین قیمت ممکن خرید را انجام دهد. در سمت مقابل هم فروشنده درصدد آن است که تا جایی که مقدور است فروش خود را در گران‌ترین قیمت انجام دهد.

انواع ابزار مشتقه

ابزار مشتقه را می‌توان به چهار دسته تقسیم‌بندی کرد.

1. قراردادهای آتی
2. قراردادهای اختیار معامله
3. قراردادهای سلف یا فوروارد
4. قرارداد معاوضه یا سوآپ

اکنون در سایت بورس کالا به آدرس ime.co.ir می‌توان قراردادها و اختیار معامله‌های موجود را دید. پس از ورود به بخش بازارها و بازار مشتقه، می‌توانید این دو نوع ابزار را مشاهده کنید. تصویر زیر به طور کامل گویای این مورد است.

برای مثال در بخش قراردهای آتی می‌توانید سکه، پسته، زعفران نگین و زعفران رشته‌ای را مشاهده کرد. قرارداد آتی نوعی از قرارداد است که بر طبق آن فروشنده و خریدار تعهداتی را تقبل می‌کنند. فروشنده می‌پذیرد که در سررسید معین، مقدار مشخصی از کالای مشخصی را به قیمتی که اکنون تعیین می‌شود، بفروشد. در سمت مقابل، تعهد خریدار این است که کالای مذکور را با مشخصات مندرج در قرارداد خریداری کنید.

در قراردادهای آتی شما به خرید و فروش سکه نمی‌پردازید؛ بلکه یک قرارداد منعقد می‌کنید که شامل ۱۰ سکه است. در این قرارداد مواردی نظیر دارایی پایه، اندازه آن، دوره معاملات، تاریخ تحویل، وجه تضمین اولیه و حداقل آن، حداکثر حجم هر سفارش و … مشخص می‌شوند.

مزایای بازارهای آتی

اگر بخواهیم از مزایای سرمایه‌گذاری در بازارهای آتی نام ببریم، می‌توانیم به پایین بودن هزینه معاملات اشاره کنیم. مورد مهم دیگر برخورداری از معافیت مالیاتی است. هم‌چنین مواردی نظیر شفافیت قیمت، استاندارد بودن، تضمین معاملات و تسویه حساب سر وقت نیز از دیگر مزایای این بازارها به شمار می‌روند.

اما یکی از مهم‌ترین خصایص قابل ذکر این است که شما می‌توانید با سرمایه کم به بازار آتی سکه وارد شوید. این امر در حقیقت به اهرم مالی اشاره دارد. در این معاملات مشتری مبلغی را در ابتدا به عنوان ضمانت نزد بورس کالا واریز می‌کند. سپس می‌تواند تعداد ۱۰ سکه را خرید و فروش کند. اگر مشتری قیمت سکه را درست پیش‌بینی کرده باشد، سود حاصل به حسابش واریز خواهد شد. اگر هم ضرر کند مبلغ ضمانت از حساب مشتری برداشت و به حساب شخص مقابل واریز می‌شود.

مثالی از بازار قرار داد آتی سکه

بر این اساس و به عنوان مثال خرید ۱۰ قرارداد آتی سکه تحویل تیر ۹۸ به آن معناست که فروشنده موظف است در تیرماه ۹۸ به تعداد یک قرارداد سکه‌ها را به خریدار واگذار کند (هر قرارداد شامل ۱۰ سکه است). چنین قراردادهایی پیش از سررسید، چندین بار خرید و فروش می‌شوند. سود حاصل از محل تفاوت قیمت‌ها به خریداران و فروشندگان تعلق می‌گیرد.

بازار آتی یک بازار دوسویه است. یعنی موقعیت‌ها و فرصت‌های مناسب با توجه به پیش‌بینی‌ قیمت‌ها ایجاد می‌شوند. در حقیقت زمانی که قیمت‌ها بالا می‌روند، افرادی که در قیمت‌های پایین اقدام به خرید کرده‌اند، در قیمت‌های بالاتر فروش دارایی را انجام می‌دهند. از سویی دیگر زمانی که پیش‌بینی می‌کنند قیمت‌ها کاهش پیدا خواهد کرد، در قیمت‌های بالاتر سکه‌ها را پیش‌فروش می‌کنند. پس از آن که قیمت‌ها کم شد، همان تعداد سکه را مجددا خریداری می‌کنند و از اختلاف قیمت خرید و فروش سودآوری می‌کنند.

اگر سکه را به صورت نقدی خریداری کنید، تنها حالتی که منجر به سوددهی می‌شود، خرید در قیمت‌های پایین است. اما در زمانی که قیمت‌ها افت پیدا می‌کنند، تنها با فروش دارایی خود می‌توانید از ضرر بیشتر جلوگیری کنید.

بازارهای مشتقه

قراردادهای مشتقه در دو بازار مختلف منعقد می‌شوند. این قراردادها یا در بازار بورس معامله می‌شوند و یا خارج از آن. بر این اساس می‌توان دو مورد زیر را مد نظر قرار داد:

• بورس یک بازار سازمان‌یافته است. مکان این بازار به لحاظ فیزیکی مشخص است. آن‌چه که موجب تعیین قیمت در این بازار می‌شود، میزان عرضه و تقاضاست. قوانین بورس به شکل منسجم و استاندارد است و قراردادها از این قوانین تبعیت می‌کنند. در این بازار قیمت برای تمام افراد یکسان است. این یکسان بودن در شرایط و ويژگی‌های قراردادها نیز خود را نشان می‌دهد. بر همین اساس قراردادهای اختیار معامله و یا قراردادهای آتی در بازارهای مربوطه منعقد می‌شوند.
• اما بازارهای دیگری نیز وجود دارند که از نظر فیزیکی مکان مشخصی ندارند. بلکه مبتنی بر شبکه و ارتباطات تلفنی هستند. مرسوم است که مکالمات تلفنی در فرابورس ضبط می‌شوند و به هنگام وقوع دعاوی حقوقی یا موارد مناقشه در میان معامله‌کنندگان به عنوان مدرک به آن استناد می‌شود.

مهم‌ترین برتری فرابورس به بورس، در میزان تسهیلات آن است. در فرابورس تسهیلات بیشتری در خصوص معاملات وجود دارد؛ چرا که فرابورس شرایط قرارداد را تعیین نمی‌کند و معامله‌گران می‌توانند به صورت مستقیم با یک‌دیگر ارتباط بگیرند. به این ترتیب قادر خواهند بود که نیازهای خود را حل کنند و راه‌حل‌های بهینه‌ای را به کار بندند. تنها مشکل موجود در فرابورس به ریسک اعتباری طرفین معامله برمی‌گردد. یعنی احتمال دارد که هر یک از طرفین در عمل به تعهدات خود کوتاهی کند. به همین ترتیب مشخص است که قراردادهای خارج از بورس یا همان OTC معاملاتی هستند که میان خریدار و فروشنده و در جایی غیر از بورس صورت می‌پذیرند. در این‌گونه قراردادها هیچ واسطه‌ای میان دو طرف نیست و قرارداد به شیوه‌ای خصوصی منعقد می‌شود.

بازیگران بازار مشتقه

در بازارهای مشتقه دو گروه اصلی از بازیگران وجود دارند. این دو گروه شامل موارد زیر هستند:

1. گروه اول افرادی هستند که در پی مدیریت ریسک سرمایه‌گذاری‌های خود هستند. این دسته از سرمایه‌گذاران تلاش می‌کنند که ابتدا میزان ریسک واقعی  را شناسایی کنند. سپس می‌کوشند تا این میزان را به سطحی که خود مد نظر دارند نزدیک کنند. این فرآیند به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا ریسک خود را کاهش دهند؛ حتی در مواردی این ریسک به صورت کامل از بین می‌رود. در چنین شرایطی که ریسک به شکلی کامل از بین می‌رود، از آن با نام مصون‌سازی یا پوشش ریسک نام می‌برند.
2. اما دسته دوم افرادی هستند که به سفته‌باز معروف‌اند. بر خلاف گروه اول، افراد حاضر در این گروه از ریسک استقبال می‌کنند. آن‌ها با پیش‌بینی قیمت‌ها در آینده و پذیرش ریسک‌های کلان، در پی کسب سود هستند.

البته نباید به اشتباه چنین برداشتی داشت که در معاملات مشتقه یکی از طرفین سفته‌باز است و طرف دیگر قصد مصون‌سازی دارد. در موارد زیادی شاهد آن هستیم که هر دو طرف از یک گروه یکسان هستند. یعنی هر دو به دنبال مصون‌سازی موقعیت سرمایه‌گذاری خود هستند. ولی دیدگاه و مقصود آن‌هاست که با یک‌دیگر تفاوت دارد.

مثالی از بازیگران بازار مشتقه

به عنوان مثال می‌توانید حالتی را در نظر بگیرید که یک فرد معدن‌کار، قصد فروش طلاهای استخراج‌شده خود را دارد. او می‌خواهد این دارایی را در دو ماه آینده به فروش رساند. چرا که نگران است که قیمت طلا در آینده افت کند. به همین دلیل با ورود به قرارداد آتی طلا، آن را در قیمت ثابت امروز (که طرفین قرارداد بر سر آن به توافق می‌رسند) به فروش می‌رساند. در طی این فرآیند فروشنده از تغییرات قیمت طلا در دو ماه آینده صرف نظر می‌کند.

در سمت مقابل، خریدار قرارداد آتی، یک فرد جواهر ساز است. او برای این که بتواند سفارش‌های خود را در دو ماه آینده تکمیل کند به طلا نیاز دارد. اما نگران است که قیمت طلا در دو ماه آینده افزایش پیدا کند. به همین دلیل طی یک قرارداد آتی اقدام به خرید طلا می‌کند. با این عمل او ریسک افزایش قیمت طلا را از بین می‌برد. طبق این مثال متوجه شدید که هر دو طرف معامله از گروه نخست هستند. چرا که هر دوی آن‌ها به قصد پوشش ریسک اقدام به انعقاد قرار آتی طلا کرده‌اند.

انتقال و کنترل ریسک به کمک ابزار مشتقه

نوسان‌های احتمالی قیمت در آینده می‌تواند تولیدکنندگان را به میزان زیادی متضرر کند. این نوسان‌ها می‌توانند در اثر تغییر نرخ عرضه و تقاضا به وجود آیند. به همین دلیل است که تولیدکنندگان همواره دغدغه فروش تضمینی محصولات را به قیمتی مشخص در آینده دارند. اما مصرف‌کنندگان مواد اولیه نیز از این نوسان‌های احتمالی مصون نیستند. به همین خاطر به یک بازار کارا و شفاف نیاز داریم؛‌ بازاری که حجم معاملات در آن بالاست. هم‌چنین نیازمند ابزارهای مختلفی هستیم که بتوانیم به کمک آن‌ها مشکلات خود را حل کنیم.

بر همین اساس یکی از بهترین بسترهای ممکن برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان، بازار ابزار مشتقه است. این دو گروه می‌توانند در این بازار نیازهای خود را با بهترین قیمت و به سرعت برطرف کنند. شرکت‌ها و افراد به کمک ابزار مشتقه می‌توانند ریسک‌های نامطلوب را به سایرین منتقل کنند. اما روش ابزار مشتقه برای انتقال ریسک چیست؟ انتقال ریسک در این ابزارها از طریق پرداخت بهای ریسک صورت می‌گیرد. افرادی که در سمت مقابل معاملات مشتقه قرار می‌گیرند با ریسک‌هایی در جهت معکوس سروکار دارند‌ یا این‌که خودشان تمایل به پذیریش ریسک دارند.

از سویی دیگر سفته‌بازان از ابزار مشتقه به شکلی گسترده استفاده می‌کنند. دلیل این امر برخورداری از ویژگی‌های منحصر به فردی است که این بازار در رابطه با ریسک و بازده دارد. اکنون که توانستیم مفاهیم کلی ابزار مشتقه را پوشش دهیم، بد نیست در انتها نگاهی به تاریخچه بازارهای مشتقه داشته باشیم.

تاریخچه بازار ابزارهای مشتقه

تاریخچه بازارهای مشتقه بسیار جالب و البته طولانی است. با بررسی تاریخچه این بازارها قادر خواهیم بود تا ساختار بازارهای امروزی را بهتر درک کنیم. شاید بتوان ویژگی‌های اصلی قراردادهای مشتقه را در لابه‌لای همین بررسی‌های تاریخی یافت.

از صدها سال قبل افراد برای انجام معاملات خود نیازمند توافق بودند. این توافق برای کسب اختیار برای انجام معاملات تجاری در آینده انجام می‌شد. درست مانند قراردادهای تجاری ساده، قراردادهایی که در سررسید معینی به انجام قراردادهای تجاری منتج می‌شدند نیز قدمتی دیرینه دارد. تاریخ نشان می‌دهد که معاملات تجاری آتی در قرون وسطی نیز وجود داشته است. یعنی افراد قراردادهایی را منعقد می‌کردند تا در آینده دارایی‌ها را با قیمت ثابتی که در زمان انعقاد قرارداد مشخص می‌شد، تحویل بگیرند یا تحویل بدهند.

نخستین پایه‌های تاسیس بازار قراردادهای آتی در ژاپن بنا نهاده شده است. این امر به صدها سال پیش برمی‌گردد. اما به طور کلی مشهور است که بازارهای مالی در سال ۱۸۴۸ شکل گرفتند.

در سال ۱۸۴۸ بورس شیکاگو به عنوان اولین بازار نظام‌مند آتی تاسیس شد. در حقیقت این بازار به منظور معاملات غلات ایجاد شد. کشاورزان با پیش‌شرط‌های قیمتی و زمانی، فروش محصولات خود را در آینده تثبیت و تضمین می‌کردند. در همان زمان بود که یکی از کارشناسان مالی به نام راسل سیج (Russell Sage) ایده‌ای جدید را مطرح کرد. ایده او مربوط به اجرای قراردادهای اختیار معامله سفارشی بود.

قراردادهای آتی در قرن بیستم

اما در قرن بیستم، قراردادهای آتی به شکل فزاینده‌ای گسترش پیدا کردند. در مراحل بعدی پای هیئت معاملات شیکاگو، بورس کالای شیکاگو و نیویورک و هم‌چنین بورس اختیار معامله شیکاگو نیز به قضیه باز شد. این بازارهای بورس به عوامل موثر در بازارهای مشتقه دنیا تبدیل شدند.

ابتکار این بازارهای بورس این بود که تعداد زیادی از قراردادهای مشتقه را ایجاد و بازاریابی کردند. اگر چه در صد سال نخست فعالیت معاملات آتی، این قراردادها تنها در محصولات کشاورزی قابل اجرا بودند؛ اما در دهه ۱۹۷۰ چندین ابزار مشتقه نظیر اوراق قرضه، ارز و شاخص سهام معرفی شدند. به این ترتیب معاملات مشتقه بر پایه این ابزار انجام می‌شدند. اکنون هم معاملات مشتقه بر روی کالاهای ویژه‌ای مانند نفت و فلزات گران‌بها انجام می‌شوند. اما تمرکز اصلی معاملات بر معاملات مشتقه مالی است.

جالب است بدانید که مشتقات استاندارد پذیرفته‌شده در تمام بورس‌های دنیا، تنها حجم کمی از کل معاملات مشتقه را در برمی‌گیرد. پیش‌تر اشاره کردیم که انعقاد قراردادهای اختیار معامله سفارشی به قرن ۱۹ برمی‌گردد. اما تا اوایل دهه ۷۰ میلادی این قراردادها محصولات بازار خرده‌فروشی به شمار می‌رفتند. در سال ۱۹۷۳ اختیار معامله استاندارد معرفی شد. در پی این اقدام، اختیار معامله سفارشی رکود شدیدی پیدا کرد. این امر در حالی بود که عامل دیگری در آن برهه از زمان در بازارهای مالی وجود داشت که باعث رشد مجدد بازارهای مشتقه شد؛ عاملی به نام شناوری.

شناوری بازار ارز خارجی

بازار ارز خارجی در اوایل دهه ۷۰ میلادی شناور شد. به این ترتیب ارز اجازه داشت به صورت کاملا آزاد نوسان قیمتی را تجربه کند. این آزادسازی نرخ ارز به تشکیل بازار قراردادهای آتی، اختیار معامله و هم‌چنین قراردادهای آتی ارز کمک کرد. به بازار قرارداد آتی ارز بعدها نام دیگری اطلاق شد. به این ترتیب این بازار به بازار بین بانکی شناخته شد.

این بازار به کمک بازیگران اصلی که بانک‌های بین‌المللی بودند، رشد سریعی را تجربه کرد. در دهه ۱۹۸۰ بانک‌ها در صدد مقررات‌زدایی فعالیت‌های خود برآمدند. آن‌ها دریافتند که با ایجاد ابزار مشتقه جدید و فروش آن به شرکت‌ها، می‌توانند مدیریت ریسک را انجام دهند. ریسک‌های مذکور می‌توانند در هر بنگاه اقتصادی اتفاق بیفتند. به کمک محصولاتی که مختص این بنگاه‌ها طراحی شده است، می‌توان ریسک‌ها را مدیریت کرد.

بر همین اساس بسیاری از بانک‌ها تصمیم گرفتند تا بازار ابزار مشتقه را پایه‌ریزی کنند. هدف آن‌ها از تاسیس این بازار کمک به شرکت‌هایی بود که قصد مدیریت ریسک را داشتند. در این میان بانک‌ها هم برای رهایی از ریسک‌های ناخواسته، آن‌ها را به دیگران منتقل کردند. آن‌ها به کمک منابع و شبکه‌های ارتباط بین‌المل و هم‌چنین با تکیه بر بازار قراردادهای آتی چنین عملی را انجام دادند.

بانک‌ها با انجام این کار توانستند علاوه بر انتقال ریسک به سایر افراد، به سود مطلوبی دست پیدا کنند؛ سودی که از تفاوت قیمت خرید و فروش قراردادهای مشتقه ناشی می‌شد. شرکت‌های تامین سرمایه‌ نیز مانند بانک‌ها از جمله بازیگران اصلی این بازارها به شمار می‌روند. بانک‌های تجاری و شرکت‌های تامین سرمایه در ایجاد بازارهای مشتقه دخیل هستند. آن‌ها به عنوان معامله‌گران بازار ابزار مشتقه شناخته می‌شوند.

تغییرات بازارهای ابزار مشتقه در طول تاریخ

اکنون بانک‌های تجاری و شرکت‌های تأمین سرمایه ابزار مشتقه را خرید و فروش می‌کنند. این دادوستدها از جمله فعالیت‌های رایج آن‌ها در بازارهای مالی به شمار می‌روند. بورس‌های مشتقه در طول تاریخ دستخوش تغییرات فراوانی شده‌اند. اغلب این تغییرات در پی رشد رقابت در بازارهای خارج از بورس بوده است.

برخی از این بازارهای بورس با هم ادغام شده‌اند. ممکن است برخی از بازارهایی که در گذشته زیان‌ده بودند، اکنون به سودآوری رسیده باشند. حتی برخی از بورس‌ها کوشیده‌اند تا قراردادهای مشتقه سفارشی و خارج از بورس را به صورت استاندارد تدوین کنند. این بورس‌ها هم‌چنین اقدام به کاهش ضوابط و مقررات حاکم بر معاملات کرده‌اند. برخی از این بازارها همگام با پیشرفت تکنولوژی شیوه معاملات خود را تغییر داده‌اند. یعنی معاملات در این بازارها از حالت حضوری به شکل غیرحضوری و الکترونیکی تغییر پیدا کرده است. از آن‌جا که برای انجام این کار، به اینترنت نیاز است، نام آن را معاملات الکترونیکی گذاشته‌اند. بدیهی است که در آینده همین معاملات الکترونیکی هستند که تمام بازارهای مالی را تسخیر می‌کنند.

جمع‌بندی

ابزار مشتقه گونه‌ای از ابزارهای مالی است که بر مبنای یک دارایی پایه عمل می‌کند. این دارایی پایه می تواند سهام، اوراق بهادار، کالا یا حتی شاخص یک بازارهای مالی باشد. کاربرد ابزار مشتقه کاهش و کنترل ریسک سرمایه‌گذاران است و به همین دلیل نقش مهمی در مدیریت سبد دارایی دارد.

از جمله انواع ابزارهای مشتقه می‌توان به قرارداد آتی، قرارداد اختیار معامله، قرارداد سواپ و قرارداد سلف اشاره کرد. استفاده از چنین قراردادهایی که بر مبنای توافق طرف خریدار و فروشنده منعقد می‌شوند، از گذشته‌های دور مرسوم بوده اما در بازارهای مالی نظام‌مند شده است. در بورس، فرابورس و بازار بورس کالای ایران نیز ابزارهای مشتقه معامله می‌شوند و می‌توان از آن‌ها در کنترل ریسک سرمایه‌گذاری‌ها استفاده کرد.