صرف سهام چیست؟ تامین سرمایه از اختلاف قیمت اسمی و بازاری

افزایش سرمایه روش‌های مختلفی دارد و شرکت‌ها با توجه به شرایطی که دارند، یکی از آن‌ها را برای این کار انتخاب می‌کنند. یکی از این روش‌ها صرف سهام است که در بازار بورس ایران هم شاهد آن هستیم. در این روش شرکت‌ها سهام‌شان را در قیمتی بیشتر از ارزش اسمی می‌فروشند که این مابه‌التفاوت قیمت، صرف سهام نامیده می‌شود. در این مقاله از توان تحلیل علاوه بر تعریف دقیق صرف سهام و مزایای آن، می‌خواهیم به این مسئله به بپردازیم که مصارف افزایش سرمایه به روش صرف سهام چیست و فرمول محاسبه آن چگونه است.

مفهوم صرف سهام چیست؟

قبل از اینکه صرف سهام را تعریف کنیم و دقیقا بگوییم که معنای آن چیست، بهتر است اول نگاهی به فرایند افزایش سرمایه داشته باشیم. شرکت‌ها برای تامین مالی و جمع‌آوری منابع موردنیازشان به منظور پیشبرد اهداف و پروژه‌ها دست به افزایش سرمایه می‌زنند. افزایش سرمایه در بورس ایران به چهار روش زیر انجام می‌شود:

• سود انباشته (سهام جایزه)
• آورده نقدی و مطالبات حال‌شده‌ سهامداران
• تجدید ارزیابی دارایی ها
• صرف سهام

تمام این روش‌ها در نهایت منجر به تزریق نقدینگی به شرکت‌ها می‌شود. اما بحث ما در مورد افزایش سرمایه به روش صرف سهام (Stock Premium) است. هر سهم یک ارزش اسمی دارد که این ارزش برای تمام سهام در بورس ایران برابر است با ۱,۰۰۰ ریال یا ۱۰۰ تومان. وقتی یک شرکت تصمیم می‌گیرد از محل صرف سهام افزایش سرمایه را انجام بدهد، در واقع باید سهامش را به قیمتی بالاتر از ارزش اسمی بفروشد. مبلغی که از این اختلاف قیمت به دست می‌آید صرف سهام نام دارد. اما شرکت با این مبلغ چه می‌کند؟ در بعضی از مواقع پول به دست آمده را به حساب اندوخته واریز و منتقل می‌کند. در برخی دیگر از موارد هم، به سهامداران سابق شرکت سهامی را تحت عنوان سهام جایزه تخصیص می‌دهد که این موارد را در بخش‌های بعدی بررسی می‌کنیم.

مابه‌التفاوت ارزش اسمی و ارزش بازار سهام، صرف سهام نامیده می‌شود.

ارزش اسمی و ارزش بازار

در این بخش می‌خواهیم کمی دقیق‌تر این مسئله را بررسی کنیم که کاربرد ارزش اسمی و ارزش بازار در صرف سهام چیست. گفتیم که ارزش اسمی تمام سهام برابر است. یعنی موقعی که سهام منتشر می‌شوند، ارزشی معادل ۱۰۰ تومان دارند. اما این مسئله به این معنا نیست که تمام سهام باید در همین قیمت معامله شوند. اگر این‌طور بود که دیگر چیزی به نام بازار بورس معنا نداشت. ارزش گذاری سهام در بورس سازوکار مشخصی دارد و بر همین اساس می‌توان ارزش دفتری یا بازار را مشخص کرد.

ارزش اسمی یکسان است اما بعد از مدتی که شرکت فعالیتش را ادامه می‌دهد، این ارزش افزایش پیدا می‌کند. معاملات زیادی که روی سهام انجام می‌شود همگی در پی افزایش عرضه و تقاضا هستند. به همین خاطر است که سهمی که ارزش اسمی آن ۱۰۰ تومان است ممکن است چند ده برابر این ارزش هم به فروش برسد. این به آن معناست که ارزش بازاری سهم از دید فعالان بورس، بسیار بیشتر از ارزش اسمی آن است. از ضرب کردن تعداد سهام منتشر شده در یک شرکت در قیمت روز آن می‌توانیم ارزش بازاری را محاسبه کنیم.

شرکت می‌تواند سهام جدید را برابر مبلغ اسمی بفروشد؛ یا این‌که مبلغی علاوه بر مبلغ اسمی سهم به عنوان اضافه ارزش سهم از ‌خریداران دریافت کند. شرکت می‌تواند عواید حاصله از اضافه ارزش سهام فروخته‌شده را به اندوخته منتقل سازد؛ یا نقداً بین صاحبان سهام سابق تقسیم کند؛ یا در ازای آن، سهام جدید به صاحبان سهام سابق بدهد.

ماده ۱۶۰ قانون تجارت

چرا شرکت‌ها افزایش سرمایه را از محل صرف سهام انجام می‌دهند؟

دلایل مختلفی وجود دارد که بعضی از شرکت‌ها از میان روش‌های موجود افزایش سرمایه، صرف سهام را انتخاب می‌کنند. در بسیاری از مواقع شرکت اندوخته یا سود انباشته‌ای ندارد و مجبور است دست به دامان آورده‌های نقدی سهام‌داران شود.

در مواردی پیش می‌آید که شرکت‌ها سود زیادی را شناسایی می‌کنند و رونق بازار به آن‌ها این اجازه را می‌دهد که سهام‌شان را در مبلغی بالاتر از ارزش اسمی بفروشند. به همین خاطر از روش صرف سهام استفاده می‌کنند. از طرف دیگر وقتی تقاضا برای این سهم زیاد باشد، خریداران هم حاضرند با قیمتی بالاتر سهم را بخرند.

به غیر از این مسائل، سهام‌داران اصلی دوست ندارند درصد مالکیت‌شان کم شود. به همین خاطر به افزایش سرمایه از محل صرف سهام با حفظ حق تقدم تمایل بیشتری دارند. در بخش بعدی توضیح می‌دهیم که منظور از افزایش سرمایه به روش صرف سهام با حفظ حق تقدم چیست. فعلا این را بدانید که به این روش، سهام‌داران اصلی می‌توانند درصد مالکیت‌شان را حفظ کنند و از این مسئله بهره‌مند شوند.

روش های افزایش سرمایه از محل صرف سهام

افزایش سرمایه به روش صرف سهام به دو صورت زیر انجام می‌شود:

• با حفظ حق تقدم
• با سلب حق تقدم

در دو بخش بعدی این دو نوع را توضیح می‌دهیم.

افزایش سرمایه از محل صرف سهام با حفظ حق تقدم

اسم حق تقدم که می‌آید می‌فهمیم که در این فرایند اولویت با سهام‌داران فعلی شرکت است. وقتی شرکت تصمیم می‌گیرد از محل صرف سهام و با حفظ حق تقدم افزایش سرمایه انجام بدهد، در واقع اول از همه به سهام‌داران فعلی این فرصت را می‌دهد که در افزایش سرمایه شرکت کنند. اگر سهام‌دار در افزایش سرمایه شرکت کرد، حق تقدم به او اختصاص داده می‌شود. این حق تقدم با توجه به تعداد سهامی است که هر سهامدار در زمان افزایش سرمایه در اختیار دارد. مثلا کسی که ۵۰۰ سهم دارد بیشتر از کسی که فقط ۱۰۰ سهم دارد حق تقدم دریافت خواهد کرد.

پس از آن افرادی که حق تقدم به آن‌ها اختصاص پیدا کرده است باید مبلغ تعیین‌شده‌ای را که در آگهی افزایش سرمایه مشخص شده است به حساب شرکت واریز کند. تمام این آگهی‌ها علاوه بر وب‌سایت رسمی شرکت‌ها، در سامانه کدال به آدرس https://www.codal.ir/ نیز قابل دسترسی است. با انجام این کار، سهامداران آمادگی خود را برای شرکت در افزایش سرمایه اعلام می‌کنند و تعداد سهام‌شان بیشتر خواهد شد. البته ارزش سهام فرقی نمی‌کند. یعنی اگر تا قبل از آن ۵۰۰ سهم داشتند که هر کدام ۱۰۰۰ تومان ارزش داشت، پس از افزایش سرمایه، ممکن است ۱۰۰۰ سهم داشته باشند که قیمت هر کدام ۵۰۰ تومان خواهد بود. در نهایت ارزش سهام‌شان تغییر نمی‌کند.

افزایش سرمایه از محل صرف سهام با سلب حق تقدم

با توضیحات بالا احتمالا می‌شود فهمید که تفاوت افزایش سرمایه از محل صرف سهام با حفظ حق تقدم و با سلب حق تقدم چیست. در این روش دیگر تفاوتی میان سهام‌داران فعلی و سایر افراد وجود ندارد. سهام جدیدی که در این روش منتشر می‌شود، به صورت عرضه عمومی در بازار سرمایه به متقاضیان تعلق می‌گیرد. در این روش کسانی که می‌خواهند در افزایش سرمایه شرکت کنند باید در فرایند پذیره نویسی شرکت کنند.

مصارف صرف سهام

منظور از مصارف صرف سهام این است که برنامه‌ی شرکت برای استفاده از این مبلغ چیست. یعنی وقتی شرکت سهامش را با قیمت بالاتر می‌فروشد و مبلغی را در ازای این کار دریافت می‌کند، با پولی که به دست آورده است چه کارهایی می‌تواند بکند؟ سه روش ممکن را در زیر بررسی کرده‌ایم:

• تقسیم نقدی بین سهام‌داران قبلی: یکی از کارهایی که شرکت‌ها می‌توانند با مبلغ صرف سهام انجام بدهند، تقسیم سود نقدی بین سهام‌داران است. در این موارد شرکت اطلاعیه‌ای منتشر می‌کند و اعلام می‌کند که سود نقدی که میان آن‌ها توزیع شده است از محل عملیاتی و بازرگانی شرکت نیست. بلکه از محل صرف سهام یا بازده سرمایه است. در نهایت آن‌چه اتفاق می‌افتد این است که شرکت از طریق افزایش سرمایه، تنها توانسته است به تعداد سهام جدید، مبلغ اسمی را دریافت کند. چرا که مازاد قیمت را میان سهام‌داران تقسیم کرده است.
• توزیع سهام جدید بین سهام‌داران قبلی: شرکت‌ها می‌توانند به اندازه‌ی مبلغ صرف سهام، سهام جدیدی را به قیمت اسمی منتشر کنند و تحت عنوان سهام جایزه به سهام‌داران بدهند. درست مثل روش قبلی در این روش هم افزایش سرمایه فقط به قیمت اسمی شرکت انجام می‌شود.
• انتقال به حساب اندوخته: در خیلی از موارد هم شرکت‌ها مبلغ صرف سهام را به حسابی جداگانه در بخش حقوق صاحبان سهام واریز می‌کنند. این حساب هم به سهام‌داران قبلی تعلق دارد و هم به سهام‌داران جدید. شرکت می‌تواند از این مبلغ برای تامین مالی و توسعه استفاده کند.

صرف سهام را نمی‌توان بخشی از سهام دانست. به همین خاطر نمی‌توان آن را به حساب سرمایه واریز کرد. این مبلغ باید در حسابی جداگانه در بخش حقوق صاحبان سهام نگهداری شود. چرا که در ترازنامه باعث افزایش این بخش می‌شود.

محاسبه مبلغ صرف سهام

برای محاسبه مبلغ صرف سهام فرمول خاصی را لازم نداریم. تنها کافی است قیمت فروش سهام را از ارزش اسمی آن کم کنیم. یعنی اگر سهم در جریان پذیره نویسی به قیمت ۵۰۰ تومان عرضه می‌شود، مبلغ صرف سهام برای هر برگه سهم عبارت است از:

۴۰۰ = ۱۰۰ – ۵۰۰ = ارزش اسمی – قیمت عرضه = صرف سهام به ازای هر برگه سهم

حالا اگر شرکت ۵۰۰ میلیون برگه سهم داشته باشد، مبلغی که در جریان افزایش سرمایه از محل صرف سهام به دست می‌آورد برابر است با:

۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ = ۵۰۰,۰۰۰,۰۰۰ × ۴۰۰ = مبلغ کلی صرف سهام

در نتیجه شرکت می‌تواند این مبلغ را به شیوه‌هایی که در بالا اشاره شد، مصرف کند.

مزایای افزایش سرمایه به روش صرف سهام

• ورود نقدینگی به شرکت در ازای انتشار تعداد کمی سهام جدید
• رشد شرکت و افزایش EPS
• کاهش ریسک به دلیل عدم ایجاد بدهی
• این روش در مواردی که شرکت‌ها می‌خواهند ساختار سرمایه‌شان را اصلاح کنند و به منابع مالی نیاز دارند تا طرح‌های توسعه‌ای‌شان را اجرا کنند، کارآمد است.
• بالا رفتن درصد شناوری سهام
• افزایش سرمایه از محل صرف سهام با سلب حق تقدم در مقایسه با روش حفظ حق تقدم در زمان کوتاه‌تری انجام می‌شود.
• مجلس شورای اسلامی در قانون مصوب ۱۳۹۹/۰۵/۲۹ بیان می‌کند که اگر شرکت‌ها تا پایان مدت اعتبار اجرای قانون برنامه ششم توسعه افزایش سرمایه را از محل صرف سهام با سلب حق تقدم یا عرضه عمومی انجام بدهند، و اگر مستندات مربوط به ثبت موفق افزایش سرمایه را به مرجع ثبت شرکت‌ها تسلیم کنند تا ۲۰٪ از مبلغ افزایش سرمایه از سود سال مالی قبلی آن‌ها معاف از مالیات خواهد بود.

معایب افزایش سرمایه به روش صرف سهام

• اگر صرف سهام به صورت سود نقدی بین سهام‌داران توزیع شود، این کار باعث خروج نقدینگی از شرکت می‌شود.
• اگر سهام‌داران در مورد نقدشوندگی سهم تردید داشته باشند، سهم را نمی‌خرند و از آن استقبال نمی‌کنند.
• در روش صرف سهام با سلب حق تقدم، درصد مالکیت سهام‌داران اصلی کم می‌شود که این مسئله به ضرر آن‌هاست. چرا که در این شیوه، تعداد سهامداران بیشتر می‌شود و طبیعتا سهام‌داران اصلی جایگاه‌شان را نسبت به قبل متزلزل خواهند دید.
• وقتی بازار در شرایط نامطلوبی به سر می‌برد، کمتر کسی حاضر می‌شود مبلغی بیشتر از ارزش اسمی سهم را بپردازد.
• در پذیره نویسی به یک متعهد پذیره نویس نیاز است که در صورت عدم فروش سهام جدید موظف است آن‌ها را بخرد. ممکن است شرکت‌ها نتوانند هیچ متعهدی پیدا کنند و به این ترتیب نمی‌توانند افزایش سرمایه را به روش صرف سهام انجام بدهند.

ارکان بازار سرمایه چطور از صرف سهام منتفع می‌شوند؟

در این بخش می‌خواهیم ببینیم که فایده‌ی افزایش سرمایه از محل صرف سهام برای ارکان بازار سرمایه چیست و اصلا این کار چه نفعی برای آن‌ها دارد. این روش برای شرکت، سهام‌داران و بازار بورس منفعت‌آفرین است. به آن‌چه در ادامه می‌آید توجه کنید تا این مسئله را بهتر درک کنید:

• شرکت: وقتی افزایش سرمایه به روش صرف سهام انجام می‌شود، شرکت می‌تواند سهام کمی را منتشر کند ولی در ازای آن مبلغ قابل توجهی را به دست خواهد آورد. این روش ریسک ندارد و شرکت‌ها بدهکار نخواهند شد. یعنی لازم نیست در سررسید معینی مبلغی را به صاحبان سرمایه پس بدهند. چون قبلا به ازای پولی که از سهامداران گرفته‌اند، سهم و در واقع درصد مالکیت شرکت را به آن‌ها فروخته‌اند.
• سهام‌داران عمده: اگر افزایش سرمایه از محل صرف سهام به روش حفظ حق تقدم باشد، سهام‌داران عمده شانس خوبی برای افزایش درصد مالکیت خود خواهند داشت.
• بازار بورس: پذیره نویسی سهم در شرایطی انجام می‌شود که در بازار از سهم استقبال شود. پس وقتی این اتفاق می‌افتد، بازار فرصت‌های بیشتری را مقابل خود می‌بیند که بتواند سرمایه‌گذاران بیشتری را جذب کند. در نتیجه نقدینگی و عمق بازار افزایش پیدا می‌کند.
• سهام داران جزء: افزایش سرمایه به روش صرف سهام باعث می‌شود که ارزش سهام در بازار بالا برود. این مسئله منجر به سودآوری بیشتر برای سرمایه‌گذاران می‌شود.

مثال صرف سهام

با ارائه‌ی یک مثال از افزایش سرمایه از محل صرف سهام این مطلب را به پایان می‌رسانیم. برای این کار یک افزایش سرمایه فرضی را در نظر می‌گیریم. شرکت الف را در نظر بگیرید. فرض کنید سرمایه کنونی آن ۶۰۰۰ میلیارد ریال است.

بر این اساس می‌توانیم به کمک یک فرمول ساده بفهمیم که تعداد سهام شرکت قبل از افزایش سرمایه به روش صرف سهام چقدر است:

۶,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ = ۱,۰۰۰ ÷ ۶,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ = ارزش اسمی ÷ سرمایه = تعداد سهام

حالا فرض کنید شرکت ۵۰٪ افزایش سرمایه می‌دهد. ۵۰٪ در این مثال یعنی ۳۰۰۰ میلیارد ریال. پس از افزایش سرمایه، کل سرمایه شرکت برابر خواهد بود با ۹,۰۰۰ میلیارد ریال. حالا باید دوباره از فرمول بالا استفاده کنیم و ببینیم بعد از افزایش سرمایه به روش صرف سهام، تعداد سهام شرکت چقدر می‌شود.

۹,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ = ۱,۰۰۰ ÷ ۹,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ = ارزش اسمی ÷ سرمایه = تعداد سهام

در اینجا به اطلاعات دیگری نیازی داریم که در آگهی افزایش سرمایه شرکت‌ها درج می‌شود. فرض کنید این اطلاعات به این صورت است:

• قیمت سهم در عرضه عمومی: ۵,۶۰۰ ریال
• تعداد سهم در عرضه عمومی: ۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰

۴,۶۰۰ = ۱,۰۰۰ – ۵,۶۰۰ = ارزش اسمی – قیمت عرضه = صرف سهام به ازای هر برگه سهم

و در نتیجه:

۹۲۰,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ = ۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰ × ۴,۶۰۰ = مبلغ کلی صرف سهام

عرضه سهام استقلال و پرسپولیس

عرضه سهام استقلال و پرسپولیس که مدت‌هاست ارتباطی بین بورسی‌ها و فوتبالی برقرار کرده است، سرانجام در اسفندماه ۱۴۰۰ انجام شد. اما نکته‌ای که در این زمینه وجود دارد این است که سهام این دو باشگاه از طریق عرضه اولیه وارد بورس نشدند. بلکه این کار از طریق افزایش سرمایه از محل صرف سهام انجام شد به این ترتیب بعد از پایان پذیره نویسی سهام استقلال و پرسپولیس، نماد این دو باشگاه در فرابورس بازگشایی می‌شود. در مورد عرضه سهام استقلال و پرسپولیس به روش صرف سهام، می‌توان گفت خریدارانی که در پذیره نویسی آن شرکت کردند، در حقیقت با این کار در فرایند افزایش سرمایه سهیم شدند.

جمع بندی

صرف سهام یکی از روش‌های افزایش سرمایه است که شرکت‌ها می‌توانند از این طریق در مدتی کوتاه سرمایه‌ی موردنیازشان را تامین کنند. در این روش، شرکت‌ها با انتشار سهام جدید و فروش آن به مبلغی بالاتر از ارزش اسمی، مبالغی را به دست می‌آورند. در نهایت مبلغی که از اختلاف ارزش اسمی و قیمت عرضه به دست می‌آید صرف سهام نامیده می‌شود. ممکن است این مبلغ به صورت سهام جایزه به سهام‌داران قبلی اعطا شود یا اینکه به صورت نقدی میان سهام‌داران توزیع شود. اما در بهترین حالت شرکت‌ها این مبلغ را در حسابی به صورت جداگانه ذخیره می‌کنند تا برای پیشبرد اهداف و برنامه‌های شرکت از آن استفاده کنند. افزایش سرمایه از محل صرف سهام به دو روش انجام می‌شود که یکی با حفظ حق تقدم و اولویت سهام‌داران فعلی است و دیگری با سلب حق تقدم که در این حالت سهم به صورت عمومی عرضه خواهد شد.

سوالات متداول با پاسخ های کوتاه