بازار نقدی چیست؟ معامله بر مبنای قیمت لحظه‌ای

عبارت بازار نقدی ممکن است در نگاه اول بازاری را در ذهن تداعی کند که با پول نقد کار می‌کند و معاملات در آن اسکناس‌محور هستند؛ اما مفهوم بازار نقدی یا بازار اسپات در دنیای اقتصاد اندکی گسترده‌تر است و لزوماً به مبادلاتِ با پول نقد اشاره ندارد. در حقیقت محور اصلی بازار نقدی، در لحظه بودن پرداخت‌ها و تسویه‌ها است و داد و ستد در آن، بر مبنای ارزش لحظه‌ای واحد‌های مبادله‌ای انجام می‌شود. با این تعریف ساده و کوتاه حتماً‌ تا الان متوجه شده‌اید که این بازار به بازارهایی نظیر بورس و فرابورس اشاره دارد. در این مطلب می‌خواهیم بررسی کنیم که بازار نقدی دقیقاً چیست و چه ویژگی‌ها و انواعی دارد. همچنین به چگونگی سازوکار انجام معاملات در آن نیز اشاره خواهیم داشت.

بازار نقدی (بازار اسپات) چیست؟

بازار نقدی یا بازار اسپات (Spot Market) در زبان فارسی با معادل‌های دیگری مثل بازار فیزیکی، بازار نقطه‌ای و بازار مایع یا بازار نقدینگی نیز مورد اشاره قرار می‌گیرد. این بازار یکی از انواع بازار مالی است که در آن کالا یا ابزارهای مالی خرید و فروش می‌شود. این معامله با توجه به مقررات محلی که برای تحویل فوری تصویب شده است، انجام می‌شود. علاوه بر کالا، انواع ارز هم در این بازار مبادله می‌شود.

اما چرا به این بازار، بازار نقطه‌ای گفته می‌شود؟ چون معاملات این بازار در یک نقطه خاص از زمان انجام می‌شود و کالا یا ابزار مالی در همان لحظه تحویل داده می‌شوند. مراحل تسویه مالی میان خریدار و فروشنده نیز در همان لحظه انجام می‌شود. البته فرایند و زمان واریز مبلغ حاصل از فروش به حساب فروشنده، بر اساس قوانین هر کشور و بازار مربوطه متفاوت است.

ممکن است مبلغ معامله طی مدت زمان یک تا دو روز واریز شود، اما مبنای محاسبه‌ی ارزش آن، قیمت کالا یا ابزار مالی در همان لحظه‌ی انجام معامله است. باید به این مسئله توجه کرد که مبلغ حاصل از معامله، همان لحظه به حساب کارگزاری شخص فروشنده منتقل خواهد شد و فروشنده می‌تواند در همان لحظه با این مبلغ خرید و فروش انجام دهد؛ اما برای انتقال وجه به حساب شخصی، باید مدتی صبر کند. این مسئله در تمام بازارهای مالی وجود دارد و تفاوت‌های موجود، ناشی از تفاوت قوانین بازار سرمایه در مناطق مختلف دنیاست.

مبلغی که در یک معامله در بازار نقدی جابه‌جا می‌شود، مبلغ نقطه‌ای نام دارد. این بازار در برابر بازار آتی قرار می‌گیرد که در آن، انجام معامله در زمانی معین در آینده صورت می‌گیرد. مثلا برخی از کالاها مانند نفت خام، با قیمت‌های خالص در زمان فعلی به فروش می‌روند اما تحویل دارایی در آینده صورت می‌گیرد.

ویژگی بازارهای نقدی چیست؟

از ویژگی‌هایی که بازارهای نقدی یا بازار اسپات را از سایر بازارهای مالی دنیای تجارت و اقتصاد متمایز می‌کند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تحویل ابزارهای مالی در این بازار بدون وقفه و در لحظه انجام می‌شود. یعنی برخلاف بازارهای آتی، این مسئله به آینده موکول نخواهد شد.
• قیمتی که طرفین توافق می‌کنند در آن معامله کنند، قیمت ابزار مالی موردنظر در هنگام خرید در بازار است. این قیمت، نرخ نقطه‌ای نام دارد و با همین نرخ است که تسویه حساب انجام می‌شود.
• انتقال وجه میان خریدار و فروشنده به صورت لحظه‌ای انجام می‌شود اما واریز مبلغ به حساب شخصی فروشنده با توجه به کارگزاری و بانک‌های واسطه، ممکن است در زمان‌های متفاوتی صورت گیرد.

معاملات در بازارهای نقدی چگونه انجام می‌شوند؟

گفتیم که در این بازارها، معاملات در قیمت نقطه‌ای انجام می‌شوند. در واقع چیزی که قیمت را در این بازار شکل می‌دهد، عرضه و تقاضا است. هنگامی که مبلغ درخواستی خریدار و فروشنده با هم تطبیق پیدا می‌کند و فروشنده حجم معامله موردنظر خریدار را پوشش می‌دهد، معامله در قیمت آن لحظه از بازار (قیمت آن نقطه از بازار) بسته می‌شود. به این فرایند اصطلاحا مچینگ قیمت می‌گویند.

انواع بازارهای نقدی

بازارهای نقدی را به طور کلی می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ یکی بازار تبادل یا همان بورس و دیگری بازار داد و ستد بیرون از بورس (Over-the-counter). اما تعریف و کارکرد این دو گونه‌ی بازار نقدی در چیست؟

بازار نقدی بورس

بازار بورس به عنوان یک بازار نقدی متمرکز در نظر گرفته می‌شود. در این بازار، فعالان با توجه به قیمت‌های نقطه‌ای به خرید و فروش می‌پردازند. در واقع با همین خرید و فروش‌ها، میزان عرضه و تقاضا مشخص می‌شود. در نتیجه، عرضه و تقاضای موجود در بازار، قیمت هر سهم را در هر لحظه دستخوش تغییر می‌کند. بر همین مبنا است که در بازارهای بورس، شاهد تغییر قیمت روزانه سهام هستیم.

به این نکته توجه کنید که در بازار مبادلات نقدی، کالا هم می‌توان مبادله کرد. سرمایه‌گذارانی که دست به این معاملات می‌زنند، در تغییر قیمت نقطه‌ای کالا اثر می‌گذارند. این کالاها شامل طلا، نقره و یا دیگر کالاها هستند. با دقت در نمودار قیمت طلا می‌توان به آسانی دریافت که عرضه و تقاضا از عوامل موثر تغییر و جابجایی قیمت است.

داد و ستد بیرون از بورس یا OTC

در برگردان اصطلاح Over-the-counter یا OTC، می‌توان از فرابورس استفاده کرد اما باید توجه داشته باشید که این فرابورس با بازار فرابورسی که در ایران می‌شناسیم متمایز است. در این گونه از بازار نقدی، فروشنده و سرمایه‌گذار به صورت مستقیم و بدون هیچ‌گونه نظارتی از جانب یک بورس با یک‌دیگر وارد معامله می‌شوند. این معامله در محیطی مشخص و معین صورت نمی‌پذیرد. آن‌چه در این میان حائز اهمیت است، تعیین قیمت بر اساس توافق میان طرفین است، نه بر اساس میزان عرضه و تقاضا و نظارت مراجع بورسی.

در داد و ستد بیرون از بورس، قیمت را می‌توان بر اساس قیمت همان لحظه‌ (نقطه‌ای) و یا بر اساس یک تاریخ معین در آینده در نظر گرفت، چرا که امری است توافقی. به نوعی می‌توان گفت که در این بازار، شرایط استاندارد نیست؛ زیرا معامله با توافق طرفین انجام می‌شود و به همین دلیل شرایط با نظر طرفین می‌تواند تغییر کند. به همین دلیل نیز برخی به این بازار، بازار تاریک (Dark Market) می‌گویند. با این وجود هم‌چنان این معاملات نیز مانند بازار بورس، به صورت نقطه‌ای انجام می‌شوند و در نقطه مقابل بازارهای آتی قرار می‌گیرند؛ زیرا تعیین قیمت در بازار معاملات آتی توافقی نیست و از اصول معینی استفاده می‌شود.

مزایا و معایب بازار نقدی چیست؟

بازار نقدی نیز مانند هر بستر مالی دیگری، هم مزایایی دارد و هم معایبی در آن به چشم می‌خورد. در ادامه چند نمونه از این مزایا و معایب را خلاصه کرده‌ایم.

مزایای بازار نقدی

• معامله در این بازار، راحت‌تر است. چرا که قیمت‌ها به صورت شفاف در دسترس همگان قرار می‌گیرد. به این ترتیب هیچ ابهام یا مشکلی در این معاملات -نه برای خریدار و نه برای فروشنده- وجود نخواهد داشت.
• فعالان بازار نقدی می‌توانند تا زمانی که سهام بهتری را برای سرمایه‌گذاری پیدا کنند، سهام خریداری‌شده را نزد خود نگهداری کنند.
• در این بازار کم‌تر شاهد سرمایه‌گذاری‌های بزرگ هستیم. چرا که تعهدی مبنی بر حداقل مبلغ برای سرمایه‌گذاری وجود ندارد. به این ترتیب محدودیتی از این منظر پیش نمی‌آید و فرد می‌تواند با توجه به نیازش، حداقل مبلغ سرمایه‌گذاری‌اش را تعیین کند.

معایب بازار نقدی

• معاملات در بازار نقدی به سبب ماهیت تعیین قیمت در آن که به صورت لحظه‌ای و متأثر از متغیرهای جانبی است، همواره با ریسک‌های زیادی همراه می‌شود.

چه انواعی از معاملات در بازارهای نقدی انجام می‌شود؟

بیشتر کالاهای ارزشمند را می‌توان در بازار نقدی معامله کرد. به عنوان مثال طلا در بازار نقدی طلا، نقره در بازار نقدی نقره و مس در بازار نقدی مس و سهام در بازار بورس قابل معامله هستند. به علاوه امکان عرضه و خرید و فروش ارزهای موجود در بازار نیز در چنین بازاری وجود دارد. هرچند لازم است این موضوع را مدنظر داشته باشیم که شرایط و نحوه‌ی معامله در هر یک از این بازارها متفاوت است.

تفاوت بازار نقدی با بازار مشتقه چیست؟

با توجه به توضیحاتی که ارائه شد، می‌توان گفت که بازار نقدی بستری است که در آن ابزارهای مالی هم‌چون کالا و یا سایر اوراق بهادار، بلافاصله معامله می‌شوند. البته باید به این نکته توجه کرد که در پاره‌ای از موارد و در خصوص برخی از کالاها در بازار نقدی، ممکن است معامله بر اساس قیمت جاری انجام شود، اما کالا طی یک ماه یا در زمانی کوتاه‌تر تحویل داده شود. این در حالی است که در بازار مشتقه یا آتی، معامله در زمان حال انجام می‌شود؛ اما تحویل دارایی به موعد مشخصی در آینده موکول می‌شود.

در بازارهای آتی، طرفین بر سر معامله‌ی کالایی مشخص در آینده توافق می‌کنند. آن‌ها قیمت معامله را نیز مشخص می‌کنند. به این ترتیب پرداخت پول و دریافت کالا در آینده رخ می‌دهد. اما در بازار نقدی یا اسپات، معاملات بر اساس قیمت جاری و در زمان حال صورت می‌گیرد.

همچنین قیمت یک کالای خاص در بازار نقدی معمولا کم‌تر از بازار آتی است. این امر به این خاطر است که هزینه‌های حمل‌ونقل، انبارداری و هم‌چنین بیمه تا زمان تحویل کالا، محاسبه می‌شود.

جمع‌بندی

بازار نقدی -یا همان بازار اسپات- به بازاری گفته می‌شود که در آن معاملاتی نظیر خرید و فروش کالا و اوراق بهادار در لحظه انجام می‌شود. در این بازارها مبادله کالا و پول در یک زمان واحد انجام می‌شود. اما در بازار آتی تحویل کالا در تاریخ مشخصی در آینده انجام می‌شود. بازار نقدی را با نام بازار نقطه‌ای نیز می‌شناسند؛ چرا که قیمت و ارزش معاملات در این بازارها در هر نقطه‌ی مشخصی از زمان، متغیر است. لازم به ذکر است که معاملات بازار نقدی را می‌توان در بورس یا فرابورس انجام داد. اما معاملات آتی در بازارهای آتی و مشتقه ایجاد انجام می‌شوند.