پول داغ چیست؟ پول سرگردان میان بازارهای مختلف
بارها که مردم در برههای از زمان در صرافیها صف میکشند تا دلار بخرند یا پولهای نقد خود را برای خرید طلا هزینه میکنند. به طور کلی در مواقعی که مردم در پی آن هستند تا تومان و ریال خود را به یک دارایی دیگر تبدیل کنند، شاهد رواج پول داغ يا Hot Money هستیم. اما پول داغ چیست؟ این اصطلاح به پول در گردشی اطلاق میشود که مردم آن را از بازاری به بازار دیگر انتقال میدهند تا سود بیشتری را در مدتزمانی کوتاهتر کسب کنند. بارها در بازار سهام ایران نیز شاهد این شرایط بودهایم. مردم برای کسب سود بیشتر ممکن است پول خود را از بازار بورس خارج کنند و آن را برای سرمایهگذاری در بخشهای دیگر به کار بیندازند. حالت معکوس هم ممکن است اتفاق بیفتد.
به این ترتیب بازار ارز، طلا، سکه و سهام به بستری تبدیل شده است که مردم برای کوتاه مدت پول خود را در آن سرمایهگذاری میکنند. پول داغ را میتوان به مبالغی اطلاق کرد که افراد نمیخواهند آن را به صورت نقد نزد خود نگه دارند. بلکه ترجیح میدهند با خرید داراییهای دیگر، کسب سود کنند. این اتفاق در برهههای زمانی مختلف رخ میدهد و افراد به سمت بازارهایی خاص روی میآورند. اقتصاددانان معتقدند به دلیل تورم معمولا مردم به دنبال آن هستند که پول نقد خود را به یک دارایی دیگر تبدیل کنند که ارزش پولشان با افت مواجه نشود. به همین دلیل است که این پول در بین بازارهای مختلف جابهجا میشود.
بیشتر بخوانید
پول داغ چیست و چگونه به وجود میآید؟
گفتیم که پول داغ (Hot Money) در مدت زمانی کوتاه و به شکلی منظم در بین بازارهای مالی مختلف دستبهدست میشود. پول داغ این تضمین را به همراه دارد که سرمایهگذاران بتوانند یک سرمایهگذاری با امنیت انجام دهند. اما این پول از کشورهایی که نرخ بهره آنها پایینتر است، خارج و به کشورهایی منتقل میشود که نرخ بهره در آنها بالاتر است. این تراکنشها موجب میشود که نرخ ارز دستخوش تغییر شود و همچنین تعادل پرداختیهای یک کشور هم از این امر متاثر خواهد بود.
اما نکتهای که در این میان وجود دارد این است که این پول تنها به ارزهای کشورهای مختلف اشاره ندارد. یعنی میتواند به ارزشهای سرمایهگذاریشده در کسبوکار رقبا نیز مربوط باشد. بانکها، با ارائه گواهی سپرده کوتاهمدتی که نرخ بهرهای بالاتر از حد متوسط دارد، پول داغ را به چرخه اقتصاد یک کشور تزریق میکنند. اما اگر یک بانک نرخ بهرهاش را کاهش دهد یا از آن سمت، موسسه مالی رقیب نرخ بالاتری ارائه کند، سرمایهگذاران میتوانند با انجام معاملات بهتر، پول داغ را به آن بستر انتقال دهند. اگر موانع تجاری رفع شوند و زیرساختهای مالی به درستی پیاده شوند، شاهد جریان پول داغ در سطح جهان خواهیم بود.
نقطه مقابل این چشمانداز، شرایطی است که در آن، پول به بخشهایی تزریق میشود که بازدهی فراوانی را در پی خواهد داشت. پول داغ هم از کشورها و نواحی مختلفی که در آنها عملکرد اقتصادی نامطلوب است، خارج خواهد شد.
برداشتهای دیگر در مورد پول داغ
اصطلاح پول داغ اما کاربردهای دیگری هم دارد. برای مثال این مفهوم میتواند به پولی اشاره داشته باشد که موجب سودآوری میشود. در واقع زمانی که از این منظر به Hot Money نگاه کنیم، آن را برابر با سرمایهای میدانیم که به شکل ارز نگهداری میشود یا گاهی از آن در یک سرمایهگذاری استفاده میکنند؛ خواه طلا باشد، خواه سهام. در بازار سهام ایران هم شاهد این مسئله هستیم که افراد داراییهای ریالی خود را به سهم تبدیل میکنند. با توجه به این تعریف میتوان گفت، پول داغی که در کشورهای مختلف وجود دارد، نسبت به چندین سال پیش مقدار بسیار بیشتری دارد.
اما پولهایی که به سرقت رفتهاند و علامتگذاری شدهاند نیز میتوانند پول داغ خوانده شوند. همانطور که در فیلمها هم گاهی مشاهده میکنیم، این پولها از آن جهت که علامتگذاری شدهاند، به راحتی ردیابی میشوند و قابل پیگیری هستند.
در شرطبندی نیز اصطلاح پول داغ رواج دارد و به بیشترین میزان پولی اطلاق میشود که مردم در یک مسابقه بر سر آن شرط میبندند.
اما به عنوان آخرین مفهوم، Hot Money میتواند نشانگر میزان درآمد اختیاری باشد. منظور درآمدی است که یک شخص یا سازمان آن را در مواردی هزینه میکند که میتواند ضروری یا غیرضروری باشد. شاخص اصلی رشد تولید ناخالص ملی و هدف تبلیغات تجاری بر اساس همین درآمد اختیاری معین میشود.
مثالی از Hot Money
برای اینکه با این مفهوم بهتر آشنا شوید بهتر است یک مثال ارائه کنیم. در نظر بگیرید که مبلغ ۳۰۰ میلیون تومان پول نقد در دست دارید. به دنبال آن هستید که با سرمایهگذاری در یک بستر مناسب، سود خوبی کسب کنید. در ابتدا بانکی را پیدا میکنید که برای سرمایهگذاری، نرخ بهره ۱۵ درصدی دارد. به این ترتیب دارایی خود را در این بانک سرمایهگذاری میکنید. اما بعد از گذشت مدتی بانک دیگری را مییابید که نرخ بهرهاش برابر با ۲۰ درصد است. پس این بانک را به بانک اولی ترجیح میدهید و انتقال دارایی را انجام میدهید.
اما چرا این کار را میکنید؟ قطعا شما به دنبال کسب سود بیشتر هستید. اگر موقعیت بهتری پیدا کنید، مجددا دارایی خود را به آن بستر منتقل میکنید. مشخص است که شما در پی سودآوری، سرمایه خود را در بسترهای مختلف به مدت کوتاهی متوقف میکنید. این جابهجاییها همه به خاطر کسب سود بیشتر در بازههای زمانی کمتر است. از این مثال میتوان متوجه شد که ریشه ایجاد پول داغ چیست.
پول در گردش در بازارهای جهانی
پول داغ تنها با اقتصاد داخلی یک کشور مرتبط نیست. یعنی اگر شما داراییای داشته باشید، ممکن است آن را در بازار سهام ایران سرمایهگذاری کنید. همچنین ممکن است سرمایهگذاری در کشوری دیگر را به خرید سهام از بورس تهران ترجیح دهید. پس مشخص است که این مسئله ابعاد بینالمللی نیز دارد. زمانی که شما متوجه شوید در کشوری دیگر نرخ بهره بیشتر است، آيا به نظر شما آن کشور برای سرمایهگذاری مکان مطلوبی نخواهد بود؟ قطعا جذابیت نهفته در این امر، میتواند شما را به فکر سرمایهگذاری در آن کشور بیندازد.
اگر شرایط به گونهای باشد که امکان جابجایی منابع مالی وجود داشته باشد، مردم تمایل خواهند داشت که به دنبال سود بیشتر بروند. یعنی ارزی را خریداری کنند که سود بیشتری نصیبشان کند. به این ترتیب ردپای سرمایهگذاران خارجی در بانکهای یک کشور که نرخ بهره در آن بالاست، پیدا میشود.
در سطح جهانی، داغ شدن پول پدیدهای است که در اثر افزایش تقاضای ارز اتفاق میافتد. البته نباید چنین گمان کرد که این پدیده تنها به دلیل افزایش نرخ بهره است. عوامل اقتصادی دیگری نیز در این میان دخیل هستند. به علاوه شرایط سیاسی نیز میتواند عاملی برای جابهجایی پول داغ در بین کشورهای مختلف در سراسر جهان باشد.
منشا پول داغ چیست؟
برای پاسخ به این سوال میتوان گفت که این پول از مناطقی ظهور میکند که اقتصادی پیشرفته و غنی دارد. اقتصاد پیشرفته نرخ رشد و بهره کمتری در مقایسه با اقتصادهای نوظهوری همچون چین، برزیل، هند، روسیه و مکزیک دارد. به طور کلی، پول در گردش از سه طریق وارد یک کشور میشود. نخست از طریق سرمایهگذاری خارجی در بازار سهام، دوم به واسطه سرمایهگذاری بانکهای خارجی به شکل وام و در نهایت از طریق دریافت وام از بانکهای خارجی.
زمانی که یک اقتصاد نرخ تورمی بالایی داشته باشد، ارزش پول ملی روزبهروز کمتر میشود. بدیهی است در چنین شرایطی افراد به دنبال آن هستند که با این مسئله مقابله کنند. پس به بازارهای دیگر روی میآورند تا بتوانند ارزش پول خود را نه تنها حفظ کنند، بلکه سودآوری نیز داشته باشند.
در محیطی که تورمی است، پول به منزله جسم داغی است که همه از آن فراری هستند. هیچکس دوست ندارد این پول را که ارزش آن در حال سوختن و کم شدن است، نگه دارد. به همین دلیل همه به دنبال آن هستند که آن را به دارایی دیگری تبدیل کنند. از این رو برای جلوگیری از کاهش ارزش زمانی پول در یک بازه کوتاه و کسب سود بیشتر، دارایی به بازارهای مختلف مالی وارد میشود.
دلایل جابجایی سریع پول در گردش در بین کشورهای مختلف
- در کشورهایی که اقتصادشان پیشرفته است، نرخ بهره در طولانیمدت کم میشود. این مسئله موجب میشود سرمایهگذاران داراییهای خود را به کشورهایی تزریق کنند که اقتصاد نوظهوری دارند. به عنوان مثال، در بخشهایی از قاره آسیا و آمریکای لاتین، نرخها به شکل چشمگیری بالا هستند. از این رو این کشورها به عنوان هدف سرمایهگذاران برای تزریق Hot Money خواهند بود.
- سرمایهگذاران در سراسر جهان، همواره به دنبال تنوع بینالمللی هستند. به علاوه از زمانی که بازارهای سرمایه یکپارچهتر شدهاند و شکلی جهانی پیدا کردهاند، این امر بیش از پیش به چشم میخورد. از همین رو سرمایهگذاران ترجیح میدهند دارایی خود را در کشورهای مختلف سرمایهگذاری کنند.
- اقتصادهای نوظهور در سراسر جهان سیاستهای مالی و پولی را به کار بستهاند که همراستا با آزادسازی بازار سرمایه، موجب شده است که سرمایهگذاران بتوانند دارایی خود را به آسانی به آن منطقه منتقل کنند. این امر خود موجب جذابیتهای فراوانی شده است و سرمایهگذاران را به سمت خود جذب کرده است.
روش تخمین مقادیر پول در گردش
تا به اینجا درباره پول داغ و ریشهی پدید آمدن آن صحبت کرد. حالا باید دید روش محاسبه میزان پول داغ چیست. تخمین میزان پول داغ واردشده به یک کشور عملا غیرممکن است. چرا که سرعت جریان این پول بالاست و نظارت کمی از جانب مقامات در این خصوص اتفاق میافتد. با اینهمه یکی از شیوههای مرسوم برای تخمین میزان این پول، این است که صادرات تجاری یک کشور و جریان خالص سرمایهگذاری مستقیم خارجی را از تغییرات ذخایر ارزی کم کنیم.
فرمول پول داغ
میزان پول داغ = تغییرات ذخایر ارزی – خالص صادرات – سرمایهگذاری مستقیم خارجی
آثار ناخوشایند Hot Money
پول در گردش موجب به وجود آمدن مجموعهای از زیانهای اقتصادی میشود. دو کشور A و B را در نظر بگیرید. تصور کنید که یک بحران مالی در کشور A در جریان است. از آنجا که سرمایهگذاران و شرکتهای مختلف در این کشور، دچار ترس و اضطراب شدهاند، طبیعی است که همه به فکر بستر دیگری باشند. به این منظور پول را از چرخه اقتصاد کشورشان خارج میکنند تا در جای بهتری سرمایهگذاری کنند. به این ترتیب پول از کشور A خارج و به کشور B وارد میشود.
این ورود پول، در کشور B باعث میشود که اقتصاد شکوفا شود. به این ترتیب بدهیهای شخصی و تجاری به میزان زیادی افزایش پیدا میکند و قیمت سهام بالا میرود. در این شرایط سرانه مصرف نیز زیاد میشود. اما آیا این شرایط، طولانیمدت خواهد بود؟ پاسخ منفی است. کشور B تنها مدتزمان کوتاهی شاهد این وضعیت خواهد بود.
اما مشکل کجاست؟ در بیشتر مواقع زمانی که سرمایههای عظیم به کشور B وارد میشود، وقوع یک بحران بزرگ محتمل است. چرا که اقتصاد این کشور به دلیل پولی که به تازگی وارد شده است، آسیب فراوانی خواهد دید.
اما به طور کلی میتوان آثار ورود پول داغ را چنین عنوان کرد:
- افزایش فشار تورمی
- رشد نرخ ارز
- افزایش پایه پولی و رونق اعتباری کشور میزبان
- ضعف ارزش پول ملی
- کسری تراز تجاری
در سمت مقابل خروج ناگهانی سرمایههایی که از خارج از کشور وارد شدهاند، موجب سقوط ارزش سهام شرکتها و داراییها میشود. این امر در نهایت سقوط ارزش پول ملی را در پی خواهد داشت.
وضعیت تومان داغ در ایران
تغییراتی که در ماههای اخیر در کشور ما اتفاق افتاده است، موجب ایجاد پول داغ در ایران شده است. اکنون بررسی میکنیم که وضعیت پول داغ و تاثیرات آن در ایران چیست. در واقع داغ شدن پول در اقتصاد داخلی کشورمان، به ارتباط میان تورم و تقاضا برای پول نقد مربوط است. زمانی که انتظارات تورمی در جامعه افزایش پیدا میکند، تقاضا برای پول کم میشود. به این ترتیب افراد مختلف برای کسب سود، در بازارهای مختلف سرمایهگذاری میکنند. در نتیجه پول نقد در میان مردم کم میشود. در آن سمت سبد سهام و سایر داراییها رشد چشمگیری پیدا میکند. این مسئله را در بورس تهران نیز به وضوح دیدهایم. این سرمایه در گردش در کوتاه مدت به سهام و سایر داراییها تبدیل شد و برای افراد زیادی سودآوری فراوانی داشت.
درست است که ما در ایران شاهد ابرتورم چندصددرصدی نیستیم اما نمیتوان منکر نرخ بالای تورم شد؛ نرخی که در کشورهای دیگر به چشم نمیخورد. همین امر موجب شده است که افراد ریال یا تومان را به صورت نقد نگهداری نکنند و آن را به داراییهای دیگر تبدیل کنند. التهابات بازار خودرو، دلار، طلا و سکه در نتیجه همین مسئله افزایش پیدا کرد. با توجه به این مسائل میتوان گفت Hot Money عبارت است از پولی که موجب حفظ قدرت خرید در برابر تورم میشود.
چین بستری برای پول سرد و داغ
از اقتصاد کشور چین میتوان به عنوان یکی از نمونههای ناموفق در زمینه پول داغ نام برد. از اوایل قرن جای اقتصاد این کشور همچنان در حال گسترش بوده است. افزایش بیسابقه قیمت سهام در چین، این کشور را به یکی از داغترین بازارهای تاریخ تبدیل کرده است. با اینهمه در پی کاهش ارزش یوان چین و به دنبال اصلاح بزرگی که در بورس این کشور اتفاق افتاد، جریان پول معکوس شد. یعنی به جای ورود پول به بورس چین، شاهد خروج آن بودیم. تخمینها نشان میدهند که ظرف مدت شش ماه از سپتامبر سال ۲۰۱۴ تا مارس سال ۲۰۱۵، مبلغ ۳۰۰ میلیارد دلار از طریق پول در گردش از این کشور خارج شده است.
طی هشت سال یعنی از ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۴ جهان شاهد چندبرابر شدن ذخایر ارزی چین بود. به این ترتیب تعادلی ۴ تریلیون دلاری به وجود آمد که بخشی از آن در پی سرمایهگذاریهای بلندمدت خارجی در مشاغل و صنایع مختلف چینی حاصل شده بود. در این میان بخش زیادی از این سود، به کمک Hot Money به دست آمده بود. یعنی سرمایهگذاران اوراق قرضه با نرخ بهره بالا و همچنین سهام انباشته با بازدهی بالا را خریداری کرده بودند.
به این ترتیب به دلیل رونق بازار سهام و ارز قوی، چین به یکی از مهمترین و جذابترین کشورها برای ورود پول داغ تبدیل شد. اما در سال ۲۰۱۶ این جریان بسیار کم شد. چرا که قیمت سهام در این سال، افزایش کمی داشت. به علاوه از سال ۲۰۱۳ هم شاهد نوسانهای یوان بودیم. به این دلیل در مدت نه ماه از ژوئن سال ۲۰۱۴ تا مارس سال ۲۰۱۵، ذخایر ارزی چین، سقوطی ۲۵۰ میلیون دلاری را تجربه کرد. البته تاریخ تکرار شد و در سال ۲۰۱۹ نیز مجددا این اتفاق افتاد. طبق تخمینها و آمارهای موسسه مالی بینالمللی چیزی بیش از ۶۰ میلیارد دلار سرمایه طی ماههای مه و ژوئن از اقتصاد کشور چین خارج شد. دلیل این امر کاهش ارز یوان و افزایش کنترلها و نظارتها بر سرمایهها بود.
کنترل جریان پول داغ در کشورهای در حال توسعه
نمیتوان منکر این قضیه شد که کشورهای در حال توسعه که اقتصادهای نوظهور دارند، برای سرمایهگذاران جذاباند. این بسترها برای اقدامات سودجویانه سرمایهگذاران بسیار مناسب به نظر میرسند. در این کشورها شاهد حباب ارزش پول و حباب سهام هستیم.
بیشتر بخوانید
در بسیاری از این کشورها به منظور جلوگیری از آثار زیانبار پول داغ، مقرراتی در رابطه با سرمایه ایجاد میشود. این اقدامات تنها میتوانند درصد کمی از مشکلات را برطرف کنند. به منظور اثرگذاری بیشتر، باید با استراتژیها و راهکارهای کشورهای پیشرفته همراه شد. به این ترتیب سرمایه به شکلی مطلوب و صحیح در جهت تولید هدایت میشود و در نتیجه بحرانهای پیشرو اتفاق نخواهد افتاد.
درست است که کشورهای در حال توسعه مایل به سرمایهگذاری مستقیم خارجی هستند؛ اما از آنجا که Hot Money اثرات مخربی بر اقتصاد میگذارد، این کشورهای سیاستهایی اتخاذ میکنند تا این پول وارد کشورشان نشود. به این ترتیب میکوشند به این شیوه، این آثار منفی و مخرب را به کمترین میزان ممکن برسانند. در این میان روشهای متفاوتی از جانب کشورهای مختلف به کار گرفته میشود که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش نرخ ارز
- کاهش نرخ بهره
- کنترل سرمایهگذاریهای خارجی و اعمال قوانین مختلف به منظور ایجاد محدودیت
- افزایش ذخایر قانونی و احتیاطی بانکها
در ادامه اشارهای کوتاه به دو روش نخست خواهیم داشت.
افزایش نرخ ارز
کنترل نرخ ارز را میتوان به عنوان یک ابزار موثر برای رصد ورود Hot Money معرفی کرد. اگر عموم مردم بر این باور باشند که ارز کمارزش است، ورود پول داغ بیشتر خواهد بود. به این دلیل در این مواقع اقتصاددانها پیشنهاد میکنند که نرخ ارز به شکلی ناگهانی و به میزان زیاد رشد کند. چرا که اگر این افزایش تدریجی باشد، منجر به ورود پول داغ بیشتری خواهد شد. اما این روش یک نقطه ضعف دارد و آن این است که در پی افزایش نرخ ارز، رقابت در بخش صادرات کمرنگ خواهد شد.
کاهش نرخ بهره
در مقابل برخی از کشورها، این روش را در پیش میگیرند. یعنی نرخ بهره معیار بانک مرکزی خود را کم میکنند تا به این ترتیب انگیزه ورود سرمایه در میان مردم کم شود. اما تاثیر این روش در مهار پول داغ چیست؟ اجازه دهید مثالی در این خصوص ارائه کنیم. در ۱۶ دسامبر سال ۲۰۱۰، بانک مرکزی ترکیه در اقدامی نرخ بهره را کاهش داد. آن هم در شرایطی که تورم بر کشور حاکم و رشد اقتصادی نسبتا بالا بود. ترکیه با کاهش تدریجی نرخ بهره، در پی جلوگیری از ورود سرمایههای کلان در قالب Hot Money بود.
اثر رکود اقتصادی بر جابهجایی دارایی میان بازارهای مختلف
اما رکود اقتصادی خود دلیل دیگری برای جابجایی پول در بسترهای مختلف است. زمانی که سود در برخی از بازارها کم میشود، مردم به سمت بازارهایی میروند که رونق دارد. به این ترتیب افراد میتوانند سودآوری خود را بیشتر کنند. همانگونه که در بهار سال ۱۳۹۹ شاهد آن بودیم که بازار سهام ایران با استقبال مردم مواجه شد. در این برهه از زمان افراد زیادی به منظور جلوگیری از افت ارزش پول خود، قدم به بورس تهران گذاشتند.
اما پس از اینکه ثبتنام خودرو در قیمتی کمتر از قیمت بازار شروع شد، بسیاری از افراد سرمایه خود را ز بورس خارج کردند. به این ترتیب سعی کردند تا با شرکت در قرعهکشیهای خودرو، سود بیشتری به دست آورند. همچنین افرادی که ارز داشتند، آنها را به ریال تبدیل کردند و در یکی از بسترهای مالی به شکلی کوتاهمدت سرمایهگذاری کردند. این مسائل در پی رکود اقتصادی اتفاق میافتد که در کشورهای مختلف حاکم است.
استمرار نرخ بالای تورم در ایران
در حالی که در بیشتر کشورهای دنیا نرخ تورم کنترل شده است، در ایران همچنان شاهد این وضعیت تورمی هستیم. کشورهای توسعهیافته اقتصاد خود را به گونهای مدیریت میکنند که به چنین وضعیتی دچار نشوند.
اگر بخواهیم مثالی در این خصوص بیان کنیم باید گفت در کشورهای دیگر، خودرو به عنوان سرمایه در نظر گرفته نمیشود. در بیشتر نقاط دنیا، خودرو با شرایطی مطلوب و امکاناتی خوب در اسرع وقت به مشتریان فروخته میشود. مسئلهای که در کشورمان شاهد آن نیستیم.
چنین امری در آن کشورها ناشی از این نیست که عرضه کمتر از تقاضاست؛ بلکه بیشتر هم هست. اما سیاستهایی که تقاضا را افزایش میدهد،
در کنار روشهای فروش نوین موجب پویایی بازار میشود.
جمعبندی
در این مطلب در خصوص توضیح پول داغ تعاریف مختلفی ارائه کردیم. گفتیم که این پول به سرمایهای اطلاق میشود که از یک بستر به بستر دیگر منتقل میشود. خواه در قالب ارزی جدید باشد و خواه در قالب یک کلاس دارایی جدید. هدف سرمایهگذاران از این کار، کسب بازده بالاتر در زمان کوتاهتر است.
Hot Money دائما از کشورهایی با نرخ بهره پایین خارج و به کشورهای با نرخ بهره بالا وارد میشود. این جابهجاییها اگر در مبالغ بالا اتفاق بیفتد، میتواند نرخ تبدیل و موازنه پرداختهای یک کشور را دستخوش تاثیر کند. ورود و خروج پول داغ میتواند آثار مختلفی بر اقتصاد یک کشور داشته باشد. اگر اقدامات درستی به کار گرفته شود، آثار مخرب آن کنترل خواهد شد و زیانها به کمترین میزان ممکن خواهد رسید.