ارز یا پول فیات چیست؟ پولی که ارزش آن را دولت تعیین میکند
در اخبار و مقالات اقتصادی یکی از مفاهیم پایهای که همیشه تکرار میشود و شاید مفهوم آن برای همه آشنا نباشد، پول فیات یا پول بدون پشتوانه است. مسئله مهم و ابتدایی در درک این مفهوم، تعریف پول و تفاوت آن با ارز است. با درک صحیحی از این اصطلاحات، میتوان به توضیح مفهوم و کارکرد پول فیات پرداخت؛ این که منظور از آن چیست و چرا بدون پشتوانه است؟ اعتبار این پول از کجا تامین میشود؟ آیا بدون پشتوانه بودن آن موجب بیاعتباریاش نخواهد شد؟
- تعریف پول و ارز
- ارز یا پول فیات چیست؟
- بررسی تاریخچه ارز فیات
- ویژگیهای پول فیات چیست؟
- ساز و کار ارز فیات
- مزایا و معایب پول فیات چیست؟
- تفاوت ارز یا پول فیات با استاندارد طلا چیست؟
- تفاوت پول فیات با رمزارز چیست؟
- جمعبندی
تعریف پول و ارز
همان طور که در ابتدای مقاله اشاره شد، بهتر است همین ابتدا و پیش از آن که بگوییم ارز یا پول فیات چیست، به تفاوت پول و ارز اشاره کنیم. چرا که بسیاری از ما معمولا این دو واژه را به صورت نادرست به جای یکدیگر استفاده میکنیم.
پول واسطهای برای انجام مبادلات و ذخیره ارزش است و در گذر زمان ارزش خود را حفظ میکند. همچنین از پول به عنوان واحد محاسبه نیز یاد میشود؛ یعنی میتوان به کمک آن برای کالاها و خدمات مختلف ارزشی تعریف کرد. پول ارزشی ذاتی دارد و همیشه ارزشمند است. فلزات گرانبهایی نظیر طلا و نقره که در گذشته به عنوان واسطه مبادلاتی مورد استفاده قرار میگرفتند، پول به شمار میروند.
در سمت مقابل اسکناسها و سکههایی که نزد خود دارید و در مبادلات روزمره از آن استفاده میکنید، ارز هستند. ارز نیز یک واسطه مبادلاتی و مقیاس محاسباتی است. میتوان گفت ارز همان تکه کاغذ بهاداری است که ارزش آن توسط دولتها مشخص میشود. در واقع ارزش ارز به پذیرش قراردادی آن مربوط است. این کاغذ بهادار نوعی از دارایی است که شهروندان یک جامعه بر سر آن و ارزشمندیاش توافق دارند. پس ارز یا همان اسکناس فاقد ارزش ذاتی است ولی با استناد به اعتبار دولت از آن به عنوان ابزاری برای ذخیره ارزش استفاده میشود.
در جدول زیر میتوانید تفاوتها و شباهتهای دو مفهوم پول و ارز را به صورت مقایسهای مشاهده کنید:
موارد مقایسه | پول | ارز |
تعریف پایه | غیرقابل لمس و فاقد بو است | قابل لمس است |
شکل | با اعداد نشان داده میشود | به صورت اسکناس (کاغذ)، سکه یا پلاستیک است |
پشتوانه | متنوع است. مثلا پول موجود در یک حساب بانکی در زمان صدور چک به عنوان پشتوانه در نظر گرفته میشود | توسط دولت پشتیبانی میشود |
مصادیق | حساب بانکی یا چک، حساب آنلاین | سکه و اسکناس |
ارزش ذاتی | دارد | ندارد |
حالت انتقال | به صورت آنلاین و غیرفیزیکی | به صورت دستی و فیزیکی |
قابلیت حمل | دارد | دارد |
قابلیت معاوضه | دارد | دارد |
تقسیمپذیری | دارد | دارد |
ارز یا پول فیات چیست؟
ارز فیات، پولی قانونی به شمار میرود. ارزش این پول به نهاد صادرکننده آن یعنی دولت مربوط است. یعنی زمانی که میگوییم این پول بدون پشتوانه است، منظور این است که به یک کالای فیزیکی همچون طلا یا نقره وابسته نیست و ارزش آن به میزان عرضه و تقاضا بستگی دارد. واژه فیات در زبان لاتین به معنای بگذارید انجام شود ترجمه شده است.
اکثر کشورها در سراسر دنیا از ارز فیات به منظور خرید کالا و خدمات و پرداخت مالیات استفاده میکنند. این ارز همچنین گزینه مناسبی برای سرمایهگذاران و کسانی که قصد پسانداز دارند به شمار میرود.
پس از ایجاد سیستم فیات که ارزشی برای پول قانونی ایجاد میکرد، جایگزین مناسبی برای استاندارد طلا و سایر سیستمهایی پیدا شد که بر مبنای کالا فعالیت میکردند. اکنون بیشتر پولهای کاغذی همچون دلار و یورو در دسته پول فیات یا بدون پشتوانه قرار میگیرند.
مفهوم ارزشگذاری در اقتصاد برای ایجاد ارز فیات
پول فیات تماماً بر پایهی یک بهای قراردادی است و خود آن به تنهایی ارزشی ندارد. این بهای قراردادی در اقتصاد، به واسطهی سازوکاری به نام ارزشگذاری انجام میشود. در گذشتههای دور که مبادلات به کمک طلا، نقره و برنز انجام میشد، ارزشگذاری سیستمی کاملا مشخص داشت. یعنی ارزش داراییها به ارزش ذاتی همین فلزات گرانبها مربوط بود. با کمیاب شدن طلا، ارزش آن نیز به مراتب افزایش پیدا کرد. همین مسئله موجب ایجاد نخستین انقلاب در اقتصاد شد. پس از آن بود که استفاده از کاغذهایی با عنوان اسکناس و به نمایندگی از طلا و نقره رواج پیدا کرد.
با پیدایش این سیستم، اسکناس به منزله یک سند قرضی تلقی میشد. یعنی به کمک آن میشد دریافت که یک نفر چه میزان طلا به شخصی دیگر بدهکار است. با افزایش ارزش طلا و به منظور سهولت معاملات و پایین نگه داشتن تورم، اسکناسها رفتهرفته کوچکتر شدند.
مزیت چنین شیوه ارزشگذاری آن است که قیمتها میتوانند ثابت بمانند. زیرا طلا نوسان کمی دارد و اگر مبنای ارزشگذاری در سیستمی دیگر باشد، آن سیستم نیز به تبعیت از همین مسئله نوسان کمی را تجربه میکند.
از آن جا که که ارز فیات یک پول بدون پشتوانه فیزیکی است، به دلیل تورم با خطر کاهش ارزش روبرو میشود. حتی در شرایطی که ابرتورم در جامعه وجود دارد، ممکن است ارزشش را به صورت کامل از دست بدهد.
بررسی تاریخچه ارز فیات
اگر بخواهیم به زادگاه اولیه پول فیات اشاره کنیم باید از استان سیچوان در کشور چین شروع کنیم. این استان نخستین بار در قرن یازدهم میلادی صدور پول کاغذی را در دستور کار قرار داد. در ابتدا پول کاغذی را میشد به ابریشم، طلا یا نقره تبدیل کرد ولی پس از این که در قرن سیزدهم قوبلای خان به قدرت رسید، سیستم ارز فیات ایجاد شد. مورخان میگویند این سیستم پولی نقشی پررنگ و اساسی در سقوط امپراتوری مغول به عهده داشت. به باور این افراد، هزینههای بیش از اندازه و ابرتورم، مسائلی بودند که تیشه به ریشه امپراتوری مغول زدند.
در قرن ۱۷ میلادی در اروپا هم سر و کله این پول در کشورهای اسپانیا، سوئد و هلند پیدا شد. البته در کشور سوئد این سیستم با شکست مواجه شد و دولت به ناچار آن را کنار گذاشت. در طی دو قرن آینده، فرانسه نو در کشور کانادا و مستعمرات آمریکا و پس از آن دولت فدرال ایالات متحده به استفاده از ارز فیات روی آوردند. در آمریکا و طی سال ۱۹۳۳، دولت دیگر اجازه تبدیل پول کاغذی به طلا را صادر نکرد.
سرانجام در سال ۱۹۷۲ و در زمان ریاست جمهوری نیکسون، کشور آمریکا با استفاده از سیستم ارز فیات، استاندارد طلا را به صورت کامل کنار گذاشت. کشورهای مختلف نیز به تبعیت از آمریکا به استفاده از ارز فیات روی آوردند. از آن تاریخ تا به حال، پول آمریکا بدون پشتوانه است و پشتوانه آن اعتبار دولت و اعتماد مردم به آن است.
بیشتر بخوانید
ویژگیهای پول فیات چیست؟
برای پول بدون پشتوانه میتوان چند ویژگی عمده را نام برد که به شرح زیر هستند:
- دولت این ارز را صادر و آن را قانونی میکند.
- ارزش مشخصی دارد.
- نمیتوان آن را به کالای مشخص دیگری تبدیل کرد.
- فاقد ارزش ذاتی است و تنها به دلیل دستور دولت مورد استفاده قرار میگیرد.
ساز و کار ارز فیات
ارزش ارز فیات میتواند به دو عامل بستگی داشته باشد. یا دولتی که آن را صادر میکند در حفظ ارزش آن میکوشد یا طرفین یک تراکنش بر سر ارزش آن با هم توافق میکنند. اگر به تاریخچه پول نگاهی بیندازیم، میبینیم که در طول تاریخ دولتهای مختلف با کمک فلزات گرانبهایی نظیر طلا و نقره به ساخت سکه روی میآوردند. یا پولی را چاپ میکردند که میشد آن را به یک کالای ارزشمند تبدیل کرد. اما ویژگی ارز فیات غیرقابل تبدیل بودن آن است.
دلار آمریکا پول فیات است. همچنین پولی قانونی است که به کمک آن میتوان بدهیهای عمومی و خصوصی را پرداخت کرد. در بسیاری از مواقع دولتها ابتدا اقدام به صدور پول فیات میکنند و پس از آن پول صادرشده را به استانداردی برای پرداخت بدهی تبدیل میکنند. این مسئله موجب میشود فیات به عنوان پول قانونی در نظر گرفته شود.
مزایا و معایب پول فیات چیست؟
پول بدون پشتوانه همان طور که مزایای زیادی دارد، با معایبی نیز همراه است. طرفداران و منتقدان این ارز در دفاع از عقاید خود به مسائلی اشاره میکنند که هر یک از منظری میتواند صحیح باشد.
- درآمد حاصل از چاپ و انتشار ارز فیات بسیار عالی است و این مسئله یکی از ویژگیهای مثبت این ارز به شمار میرود.
- در ارز فیات خبری از محدودیت سیستم ارزی کالامحور نیست زیرا کمیابی کالای فیزیکی نظیر طلا اثری روی صدور ارز فیات ندارد.
- پولهای کالامحور در مقایسه با ارز فیات هزینههای تولید بیشتری میطلبند.
- ارز فیات به سبب امکاناتی که در اختیار دولت و بانک مرکزی قرار میدهد، در مواجهه با شرایط نامطلوب و بحرانهای اقتصادی عملکرد بهتر و منعطفتری از خود نشان میدهد.
- ارز فیات در کشورهای مختلفی مورد استفاده قرار میگیرد و از این منظر به لحاظ بینالمللی مناسب است.
- ارزی که پشتوانه طلا دارد، نیازمند ذخایر فیزیکی است. در نظر بگیرید که نگهداری، حفاظت و نظارت بر این ذخایر تا چه میزان هزینهبر است. این در حالی است که ارز فیات به چنین ذخایری نیاز ندارد و این مسئله به لحاظ اقتصادی مقرونبهصرفه است.
- درست است که دولتها به سبب آن که پول فیات فاقد ارزش ذاتی است، میتوانند بدون هیچ محدودیت و یا پیشنیازی آن را تولید کنند؛ اما این مسئله موجب تورم و فروپاشی اقتصاد کشور خواهد شد. این مسئله بارها در تاریخ مشاهده شده است و به عنوان بزرگترین عیب ارز فیات از آن یاد میشود.
تفاوت ارز فیات با استاندارد طلا چیست؟
در استاندارد طلا امکان تبدیل اسکناسهای کاغذی به طلا وجود دارد. در سیستمی بر پایه این استاندارد، مقدار مشخصی از طلا به عنوان پشتوانه پولهای کاغذی توسط دولت نگهداری میشود. در یک سیستم ارزی کالامحور، دولت در شرایطی قادر به تزریق ارز جدید به چرخه اقتصاد خواهد بود که ذخایر طلای آن به اندازه کافی باشد. این سیستم موجب میشود که توانایی تولید پول و افزایش ارزش آن از جانب دولت با محدودیتهایی مواجه شود.
اما در سیستم پول فیات یا بدون پشتوانه امکان تبدیل وجود ندارد. مسئولین در چنین سیستمی میتوانند به شکلی مستقیم در تعیین ارزش پول اثرگذار باشند و تغییرات قیمت آن را به شرایط اقتصادی مرتبط کنند. به این ترتیب دایره اختیارات دولتها و بانکهای مرکزی در هر کشور افزایش پیدا خواهد کرد و مسئولین با استفاده از ابزارهای مختلف واکنشهای مناسبی در شرایط بحرانی انجام خواهند داد. اگر بخواهیم به نمونهای از این ابزار اشاره کنیم، باید از بانکداری ذخیره کسری (Fractional Reserve Banking) و تسهیل کمّی (Quantitative Easing) نام ببریم.
در سیستمهای پول بدون پشتوانه، امکان شکلگیری حباب وجود دارد که این مسئله به دلیل محدودیت در عرضه اتفاق میافتد. در طرف مقابل، سیستمهایی با پشتوانه طلا به دلیل عرضه محدود طلا، از ثبات بیشتری برخوردار هستند. افرادی که با استاندارد طلا موافقاند، معتقدند پشتوانه فیزیکی و ارزشمند یک سیستم ارزی کالامحور عاملی است که موجب ثبات بیشتر آن میشود. طرفداران ارز فیات نیز در پاسخ بیان میکنند که قیمت طلا هم دچار نوسان بوده و ثباتی در آن مشاهده نمیشود. پس این نقد وارد نیست؛ چرا که نوسان و افزایش و کاهش ارزش هم در ارزهای کالامحور و هم در ارزهای فیات دیده میشود. در عوض در سیستم ارز فیات، زمانی که شرایط خطرناک و بحرانی است دولت میتواند با آزادی و اختیار عمل بیشتری اقدامات لازم را انجام دهد.
بیشتر بخوانید
تفاوت پول فیات با رمزارز چیست؟
اگر بخواهیم به تنها شباهت و ارتباط بین پول فیات و بیت کوین اشاره کنیم، باید بگوییم هر دو ارز مذکور بدون پشتوانه هستند و این مسئله نقطه اشتراک میان این دو ارز است. اما تفاوت آنها چیست؟
- برخلاف ارز فیات، ارز دیجیتال از طرف بانکها و دولتها پشتیبانی نمیشود. رمزارز به دلیل ماهیت غیرمتمرکز آن، نمیتواند مانند ارز فیات به صورت مستقیم توسط دولتها و بانک مرکزی کنترل شود.
- نحوه تولید این دو ارز با هم تفاوت دارد. تولید اکثر رمزارزها مانند بیت کوین محدود بوده و مقدار مشخصی از آنها به وجود میآید، اما ارزهای فیات بدون محدودیت و از طریق چاپ اسکناس تولید میشوند و به عبارتی نقطهی اتمام ندارند.
- برای رمزارزها معادل و همتای فیزیکی تعریف نشده است و حد و مرزی ندارند. به همین دلیل در مقایسه با پول فیات در تراکنشهای بینالمللی با محدودیتهای کمتری مواجهاند.
- تراکنشهای ارز دیجیتال برگشتناپذیر هستند ولی در ارز فیات چنین نیست.
- ویژگی غیرمتمرکز بودن رمزازها باعث میشود که دنبال کردن و پیگیری امور مالی مرتبط با آنها در مقایسه با ارز فیات امری دشوارتر و حتی در شرایطی غیرممکن باشد.
اکنون بازار ارز دیجیتال از بازارهای سنتی کوچکتر است و نوسان بیشتری دارد. احتمالا به دلیل همین نوسان زیاد است که رمزارزها تا کنون در بخشهای اصلی اقتصاد پذیرفته نشدهاند. هر چند احتمال میرود که با ادامه رشد این بازار و فعالیت افراد زیادی در این بستر، این نوسان به مرور کاهش پیدا کند.
جمعبندی
پول بدون پشتوانه یا ارز فیات به پولی گفته میشود که دولت آن را صادر میکند و همین مسئله موجب ارزشمندی آن میشود؛ یعنی به جای داراییهای ارزشمندی مثل طلا، عرضه و تقاضای مردم یک جامعه پشتوانه این پول است و ارزش آن را تعیین میکند. در کشورهایی که سیستم اقتصادی قدرتمندی دارند و ارز آنها در تمام دنیا مطرح است، این شیوه ارزشگذاری موجب نوسان کمتری خواهد شد اما در سمت مقابل، در کشورهای بحرانزده چنین شرایطی حکمفرما نیست و اثرات منفی این سیستم پولی، فلجکننده خواهد بود.