سیستم پولی چیست؟ از مبادله کالا تا اسناد اعتباری

از همان روزگاری که مردم برای تامین مایحتاج روزانه خود، اقدام به مبادله کالاها می‌کردند، پایه‌های یک نظام دادوستد شکل گرفت. در آن زمان خبری از پول به شکل کنونی نبود. در ابتدا تنها راه معامله، به کمک مبادله کالا بود و پس از آن پای طلا و نقره نیز به میان کشیده شد. بعد از پیدایش پول بود که خرید و فروش کالاها وارد مرحله جدیدی شد. اما همه این تحولات در چارچوب سیستم پولی صورت گرفته است. اما سیستم پولی چیست؟ در ادامه تاریخچه نظام پولی و دگرگونی‌های آن را بیان می‌کنیم و سپس با انواع این نظام در ایران و سایر نقاط جهان آشنا خواهیم شد.

منظور از سیستم پولی چیست؟

نظام پولی انواع مختلفی دارد که هر یک با گذشت زمان به وجود آمده‌اند. مردم برای انجام معاملات روزانه خود از سیستم‌های پولی کمک می‌گیرند. اما منظور از سیستم پولی چیست؟ برای پاسخ به این سوال سیستم پولی را در دو نوع دسته‌بندی می‌کنیم. یکی سیستم پولی کالایی و دیگری سیستم پولی اعتباری. سیستم پولی کالایی خود به دو دسته سیستم پولی دوفلزی و سیستم پولی تک‌فلزی دسته‌بندی می‌شود. در سمت دیگر سیستم پولی اعتباری نیز شامل سیستم پولی با پشتوانه کامل و سیستم پولی بدون پشتوانه است. در ادامه هر یک از این دو نظام پولی را بررسی خواهیم کرد.

نظام پولی کالایی

برای این‌که بدانیم سیستم یا نظام پولی چیست، بهتر است نخست سیستم پولی کالایی را شرح دهیم. این سیستم زمانی استفاده می‌شد که مردم به جای پول از کالا استفاده می‌کردند. قدمت این نظام به زمان‌های دور برمی‌گردد. یعنی زمانی که مردم برای خرید یک کالا، کالای دیگری را ارائه می‌دادند. در آن زمان کالاهایی مانند آهن، گندم، مس، برنج، نمک، ذرت و پوست حیوانات از جمله کالاهای رایج به شمار می‌رفت. هم‌چنین دارایی‌هایی نظیر طلا و نقره نیز مورد توجه بود. چرا که افراد می‌توانستند به شکلی ساده‌تر بر سر ارزش آن توافق و در نتیجه دادوستد کنند. اما زمانی که فلزات ارزشمند دیگری کشف شد و بشر روش‌هایی را برای ذوب این فلزات و تبدیل آن‌ها به پول پیدا کرد، سیستم پولی کالایی نیز رشد زیادی کرد.

از جمله کالاهایی که در طول تاریخ در این سیستم به عنوان پول دادوستد می‌شدند، عبارت‌اند از فلزاتی مانند طلا، نقره، مس و آهن و محصولاتی نظیر پوست حیوانات، نمک، تنباکو، کاغذ، برنج، شیره، ذرت و ابزار کشاورزی. هم‌چنین گاه معامله بر سر حیواناتی مانند اسب، گوسفند، شتر، خوک و … نیز صورت می‌گرفت.

نظام پولی دو فلزی

از نام این سیستم می‌توان حدس زد که اساس آن بر پایه دو فلز بود. در نظام پولی دوفلزی (bimetallism)، معمولا دو فلز طلا و نقره به صورت هم‌زمان در دادوستدها مورد استفاده قرار می‌گرفت. در این سیستم یک نسبت مبادله میان دو فلز مذکور وجود داشت. مثلا نسبت رسمی نقره به طلا برابر ۱۵ به ۱ بود. معنای این نسبت آن است که هر یک اونس طلا برابر با ۱۵ اونس نقره بود. با گذشت زمان، ارزش کالایی این دو فلز هم تغییر کرد. در نتیجه‌ این تغییرات، این سیستم دچار مشکل و نهایتا از مبادلات حذف شد.

در سال‌های ابتدایی نیمه قرن گذشته (یعنی ۱۲۰۰ تا ۱۲۵۰ هجری)، در ایران نیز سیستم پولی دوفلزی مرسوم بود. در آن سال‌ها ذخیره‌های طلای زیادی در کشور ما وجود داشت. بخشی از این ذخایر با نام تومان طلا که خود با یک لیر استرلینگ و ۵۰ عباسی نقره برابری می‌کرد، مورد استفاده قرار می‌گرفت. در این برهه از زمان، مسکوکات مختلف در معاملات استفاده می‌شدند که هر یک ارزش‌های متفاوتی داشتند. اما از اواخر دهه ۱۲۵۰ کشورهای آمریکایی و هم‌چنین اروپایی، با توجه به مشکلات این سیستم، نقره را حذف کردند. نتیجه این تغییر آن شد که در نهایت به سیستم پولی تک‌فلزی روی آوردند.

نظام پولی تک‌ فلزی

در ادامه پاسخ به سوال سیستم پولی چیست، وقت آن رسیده است که سیستم پولی تک‌فلزی (monometallism) را نیز بررسی کنیم. این سیستم زیرمجموعه نظام پولی کالایی است. در این سیستم اساس معاملات بر یک فلز مانند طلا استوار است. ویژگی این نظام آن است که کالای پایه در آن مطمئن است. از همین رو افراد جامعه این نظام را ایمن می‌دانستند. اما باز هم مشکلاتی در این سیستم وجود داشت.

هم‌زمان با حذف سیستم دوفلزی و روی آوردن به سیستم تک‌فلزی در کشورهای آمریکایی و اروپایی، ایران نیز همین راه را در پیش گرفت. در آن زمان سیستم تک‌فلزی نقره در ایران رواج پیدا کرد. اما هم‌زمان با کاهش قیمت نقره، قران نقره به عنوان جانشینی برای تومان طلا در نظر گرفته شد.  

اما مشکل اساسی مردم با این نظام پولی به زمان‌هایی برمی‌گشت که کشورها با کسری بودجه مواجه می‌شدند. در پی کسری بودجه، میزان واردات کشورها در مقایسه با صادرات آن‌ها بیشتر می‌شد. به این ترتیب مقدار زیادی طلا در جریان این مبادلات از کشور خارج و ذخایر طلا به شدت کم می‌شد. اما راه‌ حل این مشکل چه بود؟ روشی که می‌شد به کار گرفت، کاهش قیمت کالاهای صادراتی بود. به این ترتیب میزان صادرات افزایش پیدا می‌کرد. اما این مسئله خود باعث افزایش بیکاری و در نهایت ورشکستگی کسب‌وکارها و مشاغل مختلف می‌شد. در پی این مشکلات بود که سیستم کالایی تک‌ فلزی نیز از رده خارج شد و نظام پولی رفته‌رفته ظهور پیدا کرد.

پیدایش سیستم پولی

برای یافتن پاسخی بهتر به این سوال که سیستم پولی چیست، لازم بود که تاریخچه تحول و پیدایش این نظام‌ها تا به این‌جا بررسی شود. اما با پیدایش سیستم‌های پولی، استانداردهایی مانند استاندارد طلا، شمش طلا و طلا-ارز پدید آمد. استاندارد طلا، روشی را ارائه می‌داد که می‌شد طبق آن طلا را به پول تبدیل کرد. این روش موجب می‌شد در کنار پول طلا، پول اعتباری هم به سکه طلا تبدیل شود.  

در استاندارد شمش طلا نیز روش کار به همین صورت است. اما دولت به جای آن‌که پول اعتباری را به سکه طلا تبدیل کند، آن را به شمش طلا تبدیل می‌کند. چنین استانداردی موجب می‌شود افراد برای دریافت طلا کمتر مراجعه کنند و در نتیجه استقبال نسبت به پول‌های اعتباری بیشتر می‌شود.

اما استاندارد طلا-ارز روشی را ارائه می‌دهد که می‌توان پول اعتباری را به ارز تبدیل کرد. در ادامه هم ارز به طلا تبدیل می‌شود. نظام پولی ایران تا قبل از سال ۱۹۶۵ میلادی به همین شکل بود. یعنی پول ایران به دلار و دلار به طلا قابل تبدیل بود.

سیستم پولی اعتباری چیست؟

گفتیم که با توجه به مشکلات موجود در سیستم کالایی، کشورها سیستم پولی اعتباری را برگزیدند. مشکلات سیستم پولی کالایی در زمینه نگهداری و سپرده‌گذاری کالا آزاردهنده بود. نگهداری کالاهایی مانند طلا در اندازه‌های زیاد کار دشوار و پرریسکی بود. به همین دلیل طلا را در خزانه نگه‌داری می‌کردند. مردم برای اثبات مالکیت خود، مدارکی ارائه می‌دادند. در این مدارک نمی‌شد ارزش را تغییر داد. به همین دلیل امنیت این شیوه بالا و ریسک نگهداری طلا پایین بود. با گذشت زمان، این مدارک یا همان اعتبارات به شکل پول در آمدند و در مبادلات از آن‌ها استفاده شد. در نهایت سیستم پولی اعتباری هم خود به دو سیستم پولی با پشتوانه کامل و سیستم پولی بدون پشتوانه دسته‌بندی شد.

نظام پولی با پشتوانه کامل

حال که دریافتیم سیستم پولی چیست، به توضیح سیستم پولی با پشتوانه کامل می‌پردازیم. هم‌زمان با روی آوردن مردم به اعتبارات، این اعتبار به عنوان تضمین و یا پشتوانه در معاملات در نظر گرفته می‌شد. یعنی افراد در مقابل خرید کالا، رسید یا سندی مانند اسکناس یا به اصطلاح پول کاغذی را به فروشنده ارائه می‌کردند که برابر با میزان ارزش کالا بود. این رسید ارزش کالایی مانند طلا را نشان می‌داد که در خزانه نگهداری می‌شد. این رسیدها خود قابل تبدیل بودند اما موجب تغییر پایه کالا نمی‌شدند.

نظام پولی بدون پشتوانه

به عنوان آخرین بخش از بررسی نظام پولی، به سیستم بدون پشتوانه می‌پردازیم. با گذشت زمان هر فردی که در خزانه طلا داشت، دیگر برای خرید و فروش‌های خود به کالا نیاز نداشت. صرافی‌هایی که وظیفه نگهداری از طلاها را به عهده داشتند، این کالاها را به عنوان وام در اختیار مردم قرار می‌دادند و در مقابل، سود کسب می‌کردند. به همین ترتیب با گذشت زمان، مقدار طلای واقعی و فیزیکی که در خزانه‌ها نگهداری می‌شد، به کمتر از میزان مبلغی رسید که روی رسیدها نوشته می‌شد.

برای درک بهتر این موضوع، به این نکته توجه کنید که پشتوانه رسیدها از درصد کامل (۱‍۰۰ درصد) به ۵۰، ۲۵ و ۱۰ درصد و در نهایت به صفر رسید. به این ترتیب سیستم بدون پشتوانه پدید آمد. در نتیجه رسیدها تنها بر اساس مبلغی که روی آن‌ها درج شده بود، در میان مردم دست‌به‌دست می‌شدند. در این شرایط دیگر این امکان وجود نداشت که رسیدها به طلا تبدیل شوند. چرا که این سیستم پولی بدون پشتوانه است. به این دسته از پول‌ها که پشتوانه‌ای ندارند پول بدون پشتوانه یا غیرقابل تبدیل می‌گویند.

جمع‌بندی

سیستم پولی در واقع چارچوبی برای انتقال ارزش است. این نظام به مرور زمان و برای سهولت بیشتر، تحولات زیادی را تجربه کرده است. در گذشته‌های دور افراد برای این‌که کالایی را خرید و فروش کنند، ابتدا از کالا و سپس از فلزات گران‌بها مانند طلا و نقره استفاده می‌کردند. اما با گذشت زمان، مشکلاتی در این نظام پولی پدید آمد و در نتیجه به جای این کالاها، از اعتبار آن‌ها استفاده شد. به این ترتیب بود که سیستم‌های پولی اعتباری شکل گرفتند. اکنون سیستم پولی اعتباری بدون پشتوانه در سراسر دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد.