قرارداد آتی سبد سهام چیست؟ قراردادی که دارایی پایه آن سبدی از چندین سهام است

در چند سال اخیر ابزاری جدید به نام قرارداد آتی سبد سهام در بورس فعال شده است که در حال برداشتن نخسین قدم‌های خود است. قرارداد آتی سبد سهام در اصل قراردادی است که بر روی یک سبد سهام منعقد می‌شود و همان‌طور که از نامش پیدا است، بر اساس قراردهای آتی ایجاد شده است. پیش از آن که به این بپردازیم که قرارداد آتی سبد سهام دقیقا چیست و چه ساز و کاری دارد، لازم است به عنوان مقدمه، کمی به مفهوم قرارداد آتی بپردازیم.

قرارداد آتی یعنی چه؟

قرارداد آتی به آن دسته از قراردادهایی گفته می‌شود که یک دارایی پایه در آن دخیل است. این دارایی می‌تواند کالا یا سهام باشد. طرفین قرارداد با هم توافق می‌کنند که در تاریخ معینی در آینده میزان مشخصی از دارایی را با قیمتی که در قرارداد ذکر شده است، معامله کنند.

اما چه تضمینی وجود دارد که طرفین به تعهدات خود عمل کنند؟ اتاق پایاپای نهادی است که طرفین با سپردن وجه تضمین اولیه به آن، تعهد می‌دهند که به تعهدات خود در خصوص قرارداد منعقدشده عمل کنند. پس از آن‌ که سررسید قرارداد فرا می‌رسد و معامله انجام می‌شود، وجه مذکور به طرفین برگردانده می‌شود.

قرارداد آتی سبد سهام چیست؟

در قراردادهای آتی سهام، دارایی پایه یک سهم مشخص است. اما قرارداد آتی سبد سهام، قراردادی است که بر روی یک سبد سهام (متشکل از چند سهم) منعقد می‌شود. در معاملات نقدی، خریدار ابتدا مبلغ لازم را برای خرید سهام واریز می‌کند و سپس اقدام به ثبت سفارش می‌کند. پس از انجام معامله، سهام به پورتفوی شخص خریدار اضافه می‌شود.

اما روش معامله قرارداد آتی سبد سهام در بورس روال متفاوتی دارد. به این ترتیب که ابتدا لازم است خریدار و فروشنده درصدی از ارزش معامله را به عنوان وجه تضمین به حساب در اختیار خود واریز می‌کنند. سپس خریدار و فروشنده به ترتیب اقدام به ثبت سفارش خرید و فروش در سیستم می‌کنند. پس از این مرحله، معامله صورت می‌گیرد اما هیچ وجه و سهامی میان طرفین جابجا نمی‌شود. انتقال سهم و وجه در زمان سررسید قرارداد (تاریخی مشخص در آینده) صورت می‌گیرد.

فلسفه پیدایش قرارداد آتی سبد سهام در بورس ایران چیست؟

قراردادهای آتی به صورت کلی می‌توانند بر روی دارایی‌های پایه مختلفی منعقد شوند. یکی از پرکاربردترین نمونه‌های آن، قرارداد آتی شاخص است.

در کشور ما به دلیل مسائل شرعی امکان راه‌اندازی چنین قراردادی وجود نداشت. زیرا در این قراردادها تسویه به صورت نقدی است و نه فیزیکی. از منظر علما چنین معامله‌ای که جنبه صوری دارد به لحاظ شرعی اشکال دارد. این مسئله موجب شد تا مدیران بازار، به فکر ایجاد قرارداد آتی سبد سهام در بورس بیفتند تا این مشکل را برطرف کنند. این سبد مانند نماینده‌ای برای یک سبد شاخص معین همچون شاخص بانک‌هاست.

سبد مرجع و سبد پایه در قرارداد آتی سبد سهام یعنی چه؟

در این قراردادها دو سبد به نام‌های سبد مرجع و سبد پایه وجود دارد که در ادامه به توضیح آن‌ها خواهیم پرداخت.

سبد مرجع

این سبد از اوراق بهاداری تشکیل شده است که در بورس پذیرش شده‌اند. تعداد سهام موجود در این سبد و هم‌چنین نوع آن‌ها دقیقا مطابق با یکی از شاخص‌های بورسی است. به این مسئله توجه کنید که بازار بورس شاخص‌های مختلفی مانند شاخص ۳۰ شرکت بزرگ دارد.

به عنوان مثال سبد مرجعی به نام جنفت (شاخص آتی فرآورده‌های نفتی) داریم که سهام آن با سهام شاخص فرآورده‌های نفتی یکسان است. در این سبد سهام تمام شرکت‌های صنعت فرآورده‌های نفتی، سوخت‌ هسته‌ای و کک که در بورس پذیرفته شده‌اند، وجود دارند. وزن هر یک از این سهام برابر با ارزش بازاری آن شرکت است. اگر شرکتی جدید در حوزه فعالیت این صنعت در بورس پذیرش شود، به لیست سهام این سبد اضافه خواهد شد. در سمت مقابل با خروج یک شرکت از صنعت فرآورده‌های نفتی و ورود آن به صنعتی دیگر، سهام مذکور از ترکیب سبد کنار گذاشته می‌شود.

در قرارداد آتی سبد سهام در بورس، باید تحویل فیزیکی داشته باشیم. هم‌چنین تعداد سهامی که در شاخص هر صنعت در بورس حضور دارند نیز زیاد است. با توجه به این دو نکته، فرآیند تحویل به مشکل برمی‌خورد. برای حل این مشکل راهکاری اندیشیده شده است و آن تشکیل سبدی به نام سبد پایه است.

سبد پایه

سبد پایه همان نقشی را در قرارداد آتی سبد سهام ایفا می‌کند که دارایی پایه در قرارداد آتی کالا به عهده دارد. به بیان دیگر، سبد پایه، نمونه‌ای کوچک از سبد مرجع است. یعنی تمام سهامی که در سبد مرجع وجود دارند، در سبد پایه هم هستند. حتی نسبت هر سهم به مجموع سهام موجود در هر دو سبد نیز یکسان است. تنها تفاوت میان این دو سبد آن است که تعداد سهام در سبد پایه کمتر از سبد مرجع است.

ویژگی‌های سبد پایه

برای آن که یک سبد، به عنوان سبد پایه معرفی شود لازم است که چند شرط را داشته باشد. این شروط عبارت‌اند از:

• یکسان بودن سهام این سبد با سهام سبد مرجع
• یکسان بودن نسبت هر سهم به تعداد کل سهام در سبد مرجع و سبد پایه
• ایجاد تغییرات در سبد پایه پس از بروز هر تغییری در سبد مرجع

حال سوال مهمی در این میان مطرح می‌شود؛ گفتیم که سبد پایه، یک نمونه از سبد مرجع است که کوچک شده است. اما این سبد با چه ضریبی کوچک می‌شود؟ ضریبی که در این محاسبات باید به آن توجه شود، لاندا (λ) نام دارد که در زیر می‌توانید روش محاسبه آن را مشاهده کنید.

نحو محاسبه ضریب سبد پایه

به منظور محاسبه این ضریب تنها کافی است عدد شاخص موردنظرتان را بر ارزش سبد مرجع تقسیم کنید. به نمونه‌ای که در جدول زیر آمده است توجه کنید تا بهتر این مسئله را درک کنید.

شاخص بانک‌ها در تاریخ ۲۵ دی‌ماه ۱۳۹۷	۹۲۱.۴۸
ارزش سهام شرکت‌های حاضر در شاخص	۱۱۳,۴۳۴,۴۰۰,۰۰۰ تومان
ضریب لاندا (λ)	۰.۰۰۰۸۱۲۳۴۶=۹۲۱.۴۸÷۱۱۳,۴۳۴,۴۰۰,۰۰۰

نیازی نیست که ضریب لاندا را محاسبه کنید؛ بلکه می‌توانید با توجه به عدد شاخص که مبنایی برای قیمت دارایی پایه سبد سهام است، اقدام به خرید یا فروش کنید. هم‌چنین اگر می‌خواهید تعداد سهام هر شرکت در سبد پایه را به دست آورید، ضریب لاندا را در تعداد سهام همان شرکت در سبد مرجع، ضرب کنید.

قراردادهای تعریف‌شده برای آتی سبد سهام در بورس

اکنون قراردادهای آتی سبد سهام در بورس بر روی ۹ دارایی پایه تعریف شده‌اند. این دارایی‌ها از صنایع پربیننده انتخاب شده‌اند. در ادامه می‌توانید لیست این صنایع را مشاهده کنید.

• آتی شاخص ۳۰ شرکت بزرگ
• آتی شاخص بانک‌ها
• آتی شاخص خودرو و قطعات
• آتی شاخص سیمان
• آتی شاخص شیمیایی
• آتی شاخص فرآورده‌ نفتی
• آتی شاخص فلزات اساسی
• آتی شاخص قند و شکر
• آتی شاخص کانه‌های فلزی

هر یک از معامله‌گران می‌توانند روی این نمادها در بازار آتی هر یک از این شاخص‌ها معامله کنند. در صفحه مربوط به قراردادهای آتی در سایت بورس اوراق بهادار تهران می‌توانید اطلاعات مربوط به این قراردادها را مطالعه کنید.

نماد معاملاتی قرارداد آتی سبد سهام در بورس چیست؟

نماد معاملاتی این قراردادها ترکیبی از حروف و اعداد است. به این ترتیب که در ابتدای آن «ج» می‌آید و در ادامه شناسه دارایی پایه به همراه تاریخ سررسید قرار داده می‌شود. حداکثر تعداد کاراکترهای هر نماد هشت عدد است. به عنوان مثال نماد جنفت ۰۰۶۱ را باید این‌گونه تفسیر کرد:

• ج: نشانه قرارداد آتی سبد سهام در بورس
• نفت: شناسه دارایی که در اینجا شاخص فرآورده نفتی است.
• ۰۰۶۱: سال و ماه سررسید که در این مثال شهریورماه (عدد شش) سال ۱۴۰۰ است.

قیمت مبنای دارایی پایه چقدر است؟

قیمت نقدی دارایی پایه در قراداد آتی باید مشخص باشد چرا که بر اساس این قیمت است که سرمایه‌گذاران می‌توانند خرید و فروش دارایی را در آینده برنامه‌ریزی کنند.

قیمت نقدی دارایی‌ها در قرارداد آتی سبد سهام در بورس برابر با مقدار شاخص است. مثلا اگر قیمت نقدی جنفت در ۱۱ خرداد ۱۰۰۰ ریال است، به معنای آن است که مقدار شاخص فرآورده نفتی نیز همین قدر است. عدد شاخص در بخش قیمت مبنای دارایی پایه در نمای بازار آتی به صورت گرد و رندشده قابل مشاهده است. از طریق صفحه مربوط به قراردادهای آتی سبد سهام در سایت بورس اوراق بهادار تهران می‌توانید به نمای بازار قرارداد آتی سبد سهام در بورس دسترسی داشته باشید.

آموزش ارزش‌گذاری معاملات قرارداد‌های آتی سبد سهام

ارزش‌گذاری موجب مشخص شدن ارزش واقعی یک دارایی می‌شود. ارزش‌گذاری سهام با ارزش‌گذاری قرارداد آتی سبد سهام در بورس تفاوت دارد. عوامل مختلفی در این فرایند دخالت دارند که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ارزش سبد پایه در بازار نقد
• نرخ بهره
• میزان سود تقسیمی
• مدت‌زمان باقی‌مانده تا سررسید قرارداد
• هزینه‌های معاملاتی

فرمول محاسبه ارزش‌گذاری قرارداد آتی سبد سهام به این صورت است:

که متغیرهای آن به شرح زیر است:

• CPt: قیمت مبنای دارایی پایه در زمان t‌
• i: نرخ بازدهی بدون ریسک با توجه به ابلاغیه بانک مرکزی (۲۰%)
• T-1: روزهای باقی‌مانده تا سررسید قرارداد (T)
• N: تعداد روزهای سال جاری
• FV_t: ارزش برآوردشده دارایی پایه قرارداد آتی در سررسید آن در زمان t

هر شخص معامله‌کننده در هنگام انجام ثبت سفارش در سامانه معاملاتی، می‌تواند عدد شاخص را به عنوان قیمت مبنای دارایی پایه در نظر بگیرد. سپس باید به کمک فرمول بالا ارزش منصفانه قرارداد آتی سبد سهام را محاسبه کند. پس از آن می‌توان قیمت سفارش را مشخص کرد.

دلیل تفاوت قیمت بازار با ارزش ذاتی قرارداد آتی سبد سهام چیست؟

در برخی موارد قیمت‌های بازار آتی سبد سهام ممکن است با ارزش ذاتی قراردادهای آتی سبد سهام متفاوت باشد. از جمله فاکتورهایی که در این تفاوت قیمت دخیل هستند، می‌توان به عرضه و تقاضا، نقدشوندگی بازار و هزینه معاملات اشاره کرد. مثلا در برخی از مواقع این امکان وجود دارد که به هر دلیلی، تقاضا برای خرید قرارداد آتی سبد سهام افزایش پیدا کند. در چنین شرایطی قیمت بازار آتی می‌تواند از قیمت‌ ارزش‌گذاری‌شده بیشتر باشد. عکس این اتفاق نیز ممکن است رخ دهد.

مشاهده اطلاعات شاخص‌ها

به منظور مشاهده اطلاعات شاخص‌ها و هم‌چنین سهام موجود در هر شاخص باید به سایت مرکز پردازش اطلاعات مالی ایران به آدرس fipiran.com مراجعه کنید. سپس به منوی بازار بروید و از زیرمنوی شاخص‌ها و صنایع، گزینه لیست شاخص‌ها را انتخاب کنید. در صفحه بازشده می‌توانید روی شاخص موردنظرتان کلیک کرده و اطلاعات آن را مشاهده کنید.

هم‌چنین اگر می‌خواهید سابقه شاخص‌ها را مشاهده کنید، به منوی خدمات اطلاعاتی مراجعه کنید. سپس از زیرمنوی شاخص‌ها گزینه تاریخچه اطلاعات شاخص را انتخاب کنید. در صفحه بازشده نام شاخص و تاریخ شروع و پایان را وارد کنید و با کلیک روی دکمه Excel فایل خروجی را دریافت کنید.

وجوه تضمین قرارداد آتی سبد سهام در بورس

در این قرارداد با سه وجه تضمین سر و کار داریم که در این بخش به توضیح آن‌ها خواهیم پرداخت.

وجه تضمین اولیه در قرارداد آتی سبد سهام

آن دسته از سرمایه‌گذارانی که می‌خواهند بر روی این قراردادها معامله کنند، باید مبلغی را به عنوان وجه تضمین اولیه به حساب کارگزاری واریز کنند. این مبلغ تنها در هنگام ورود به موقعیت معاملاتی مهم است و پس از آن اهمیتی ندارد.

مطابق با مشخصات قرارداد‌های مذکور، این وجه تضمین برابر است با ۲۰ درصد ارزش معامله. این مسئله نشان می‌دهد که وجه تضمین مبلغ ثابتی ندارد و برای هر معامله با توجه به میزان ارزش آن متفاوت است.

مثال: فرض کنید فردی قصد دارد قرارداد آتی جبانک را در قیمت ۷,۴۵۶ ریال خریداری کند. به منظور انجام این کار لازم است که ۲۰ درصد ارزش معامله را به عنوان وجه تضمین اولیه پرداخت کند. برای محاسبه ارزش هر قرارداد باید قیمت معامله را در اندازه قرارداد ضرب کنید. اندازه این قرارداد مطابق اطلاعیه سایت بورس و اوراق بهادار، برابر است با ۴۵۰۰ سهم. پس:

ارزش معامله قرارداد جبانک: ۴۵۰۰ * ۷,۴۵۶= ۳۳,۵۵۲,۰۰۰ ریال

با محاسبه ۲۰% مبلغ مذکور وجه تضمین اولیه به دست می‌آید که در این مثال برابر است با ۶,۷۱۰,۴۰۰. اما از آن جا که باید ضریب گرد کردن ۱۰,۰۰۰ ریال را نیز در نظر بگیریم، وجه تضمین اولیه برابر خواهد بود با ۶,۷۲۰,۰۰۰ ریال.

وجه تضمین لازم

هر روز پس از اتمام جلسات معاملاتی با توجه به قیمت تسویه روزانه، وجه تضمین لازم برای هر موقعیت اعلام می‌شود. محاسبات این مبلغ درست مانند وجه تضمین اولیه است و در‌ آن تنها لازم است که قیمت تسویه را لحاظ کنید. قیمت تسویه در هر روز از سوی بازار بورس اعلام می‌شود. این قیمت افزون بر این‌ که در محاسبات مورد استفاده قرار می‌گیرد، به عنوان مبنای حد نوسان قیمت روزانه نیز در نظر گرفته می‌شود.

حداقل وجه تضمین

حداقل وجه تضمین، درصدی از وجه تضمین لازم است. زمانی که موجودی حسابی عملیاتی شخص معامله‌گر کمتر از این میزان شود، مارجین کال اتفاق می‌افتد. در چنین شرایطی سرمایه‌گذار باید موجودی حساب خود را تا جایی افزایش دهد که به حداقل وجه تضمین برسد. به منظور محاسبه حداقل وجه تضمین قرارداد‌ آتی سبد سهام در بورس ابتدا باید وجه تضمین لازم را به دست آورید و سپس ۷۰٪ آن را محاسبه کنید.

روش محاسبه قیمت تسویه قرارداد آتی سبد سهام در بورس

قیمت تسویه با توجه به دستورالعمل میانگین وزنی قیمت معاملاتی مشخص می‌شود که در نیم ساعت پایانی بازار اتفاق می‌افتد. اگر در این بازه زمانی نیم‌ساعته، حجم معاملات کمتر از ۲۰ درصد حجم کل معاملات آن روز باشد، قیمت تسویه برابر خواهد بود با میانگین وزنی قیمت معاملات انجام‌شده در یک ساعت انتهایی بازار. اما اگر حجم معاملات یک ساعت پایانی بازار از ۲۰ درصد حجم معاملات کل آن روز کمتر باشد، قیمت تسویه با میانگین وزنی قیمت معاملات انجام‌شده در کل بازار خواهد بود.

کارمزد معاملات قراردادهای آتی سبد سهام

کارمزد این معاملات را می‌توانید در جدول زیر ملاحظه کنید.  

شرح	کارمزد خرید بر اساس ارزش معامله هر قرارداد	کارمزد فروش بر اساس ارزش معامله هر قرارداد
کارمزد کارگزاران	۰.۰۰۰۰۸	۰.۰۰۰۰۸
کارمزد بورس	۰.۰۰۰۰۸	۰.۰۰۰۰۸
کارمزد سپرده‌گذاری	۰.۰۰۰۰۸	۰.۰۰۰۰۸
کارمزد مدیریت فناوری	۰.۰۰۰۰۴	۰.۰۰۰۰۴
حق نظارت سازمان	۰.۰۰۰۰۸	۰.۰۰۰۰۸
جمع	۰.۰۰۱۰۸	۰.۰۰۱۰۸

کارمزد تسویه نقدی یا فیزیکی برابر است با ۰.۰۰۰۵ ارزش بازار قراداد در زمان تسویه نقدی یا فیزیکی.

موقعیت تعهدی باز در قرارداد آتی سبد سهام یعنی چه؟

اگر معامله‌گر در هنگام فرا رسیدن تاریخ سررسید موقعیت تعهدی باز داشته باشد، باید نسبت به بستن آن اقدام کند. یعنی ممکن است سهامی را فروخته ولی خریداری نکرده باشد یا سهامی را خریده ولی نفروخته باشد. چنانچه سرمایه‌گذار اقدام به بستن موقعیتش نکند، خریدار پول را به فروشنده می‌دهد و در مقابل سهام را از فروشنده تحویل می‌گیرد. البته در قرارداد آتی سهام چنین اتفاقی کمتر پیش می‌آید. یعنی سرمایه‌گذاران معمولا تا تاریخ سررسید تعهد خود را می‌بندند.

فرایند تحویل و تسویه

افرادی که موقعیت‌های باز خرید یا فروش دارند باید یک روز پیش از آخرین روز معاملاتی، اولویت تسویه خود را مشخص کنند. این کار از طریق سامانه آنلاین انجام می‌شود. اولویت تسویه می‌تواند فیزیکی یا نقدی باشد. در آخرین روز معاملاتی تمامی خریداران با اولویت‌هایی که انتخاب کرده‌اند، در یک لیست قابل نمایش هستند. سپس فروشندگانی به صورت تصادفی در مقابل آن‌ها به همراه اولویت‌های‌شان فهرست می‌شوند.

چنانچه اولویت تسویه خریدار و فروشنده فیزیکی باشد، تسویه فیزیکی انجام خواهد شد. اما اگر طرفین تسویه نقدی را انتخاب کرده باشند، تسویه به صورت نقدی انجام می‌شود. اگر یکی از طرفین تسویه نقدی و دیگری تسویه فیزیکی را انتخاب کرده باشد، تسویه به صورت نقدی انجام خواهد شد.

با مراجعه به سایت شرکت بورس اوراق بهادار در منوی اطلاعات بازار و زیرمنوی بازار آتی می‌توان جدیدترین اطلاعیه‌های مربوط به سررسیدها و مشخصات قراردادهای آتی سبد سهام را مشاهده کرد.

روش معامله قرارداد آتی سبد سهام

این معاملات هم‌چون سایر سهام در سامانه معاملاتی آنلاین قابل انجام هستند؛ یعنی در ابتدا نیاز به دریافت کد معاملاتی مخصوص دارید. کافی است وجه تضمین اولیه را به حساب عملیاتی واریز کنید و سپس موقعیت خرید یا فروش مورد نظر خود را اخذ کنید.

مثلا اگر پیش‌بینی کرده‌اید که ارزش قرارداد آتی یکی از سبدهای سهام کاهش پیدا می‌کند، باید وارد موقعیت فروش (short) شوید. یعنی شما در حال حاضر سهام خود را می‌فروشید و با توجه به پیش‌بینی‌تان، مجددا هنگام کاهش ارزش، آن را خریداری می‌کنید. در سمت مقابل اگر پیش‌بینی شما حاکی از افزایش قیمت باشد، وارد موقعیت خرید (long) می‌شوید و به این ترتیب از افزایش قیمت سهام به سود خواهید رسید.

مزایای قرارداد آتی سبد سهام چیست؟

• معامله قرارداد آتی سبد سهام در بورس شما را از تحلیل تک‌تک سهام بی‌نیاز می‌کند. تنها کافی است که از شرایط کلان بازار یا صنعتی خاص باخبر باشید تا بتوانید معاملات خود را انجام دهید.
• می‌توانید در سبد سهام شاخص سرمایه‌گذاری کنید.
• از پوشش ریسک و حمایت از ارزش سبد سرمایه‌گذاری برخوردار خواهید بود.
• در قرارداد آتی سبد سهام در بورس، نمی‌توان سبد پایه در بازار نقد را دستکاری کرد.
• تنها با اخذ یک موقعیت می‌توان از متنوع‌سازی سبد سهام برخوردار شد.
• امکان استفاده از اهرم (اهرم پنج) در این معاملات وجود دارد (عدد پنج با توجه به میزان ۲۰ درصد وجه تضمین محاسبه شده است. یعنی با یک‌پنجم مبلغ ارزش قرارداد می‌توانید اقدام به انجام معامله کنید.)
• می‌توان حتی در هنگام کاهش قیمت‌ها نیز به کسب سود پرداخت.
• به منظور خرید قرارداد آتی شاخص لزومی ندارد سهام موجود در شاخص را نیز داشته باشید.
• نماد آتی شاخص بر خلاف نمادهای معمول سهام متوقف نمی‌شود.
• هزینه این معاملات پایین و معاملات آن معاف از مالیات است.

جمع‌بندی

قراردادهای آتی انواع گوناگونی دارند. قرارداد آتی شاخص یکی از پرکاربردترین قراردادهایی است که در سراسر جهان معامله می‌شود اما در کشور ما به دلیل مسائل فقهی امکان معامله این قرارداد وجود ندارد. به همین دلیل با رفع مشکلات شرعی، قرارداد آتی سبد سهام راه‌اندازی شد که با توجه به ویژگی‌های خاص آن، می‌توان به سودآوری مطلوبی رسید. این قرارداد بر روی سبدهای سهامی که دقیقا با شاخصی معین برابری می‌کند، منعقد می شود. مثلا اگر شاخص ۳۰ شرکت بزرگ را در نظر بگیریم، در قرارداد آتی سبد سهام این شاخص، سهام ۳۰ شرکت مذکور در سبد وجود دارد. به این ترتیب می‌توان از تغییرات این شاخص به سود (یا زیان) رسید.