دستکاری در بازار بورس؛ کسب سود غیرقانونی با تغییر واقعیت بازار

در هر زمینه‌ای وقتی حرف از پول زیاد می‌شود، اتفاقات ناگوار و خلاف قانون نیز پشت سرش می‌آید. بازارهای مالی و سرمایه‌ای همچون سهام و رمزارز نیز از این قاعده بیرون نیستند و اتفاقا به دلیل حجم عظیم گردش مالی در آن‌ها، از مناسب‌ترین بسترها برای سودجویان و متخلفان محسوب می‌شوند. تخلفات در بازار بورس و سرمایه شکل‌های مختلفی دارند و یکی از مهم‌ترین و رایج‌ترین آن‌ها، دستکاری در قیمت سهام است؛ در واقع سودجویان با این روش، در واقعیت بازار دست می‌برند و با تغییر آن، موقعیت‌های کسب سود فراوانی برای خود ایجاد می‌کنند که طبیعتا به لحاظ قانونی نامشروع است.

• دستکاری قیمت در بازار سهام چیست؟
• روش‌های پیشگیری از وقوع دستکاری در بازار
• مجازات دستکاری در بازار بورس ایران
• جمع‌بندی

دستکاری سهام در بازار بورس چیست؟

دستکاری قیمت، یک از مصادیق تخلفات در بازار سرمایه است و هدف از انجام آن، افزایش یا کاهش قیمت اوراق بهادار از طریق ایجاد ظاهری گمراه‌کننده در فرآیند معاملات بازار است. این اقدام به معنی مداخله عمدی در فرایند عرضه و تقاضای اوراق بهادار نیز تلقی می‌شود.

ایجاد ظاهری گمراه‌کننده از روند معاملات اوراق بهادار، ایجاد قیمت‌های کاذب برای اوراق بهادار و اغوای اشخاص به انجام معاملات اوراق بهادار، مصادیق دستکاری سهام در بازار بورس هستند.

انواع دستکاری در بازار بورس

شیوه‌های دستکاری در بازار اوراق بهادار متنوع و بعضا نامحدود است. به طور کلی دستکاری در بازار به دو نوع تقسیم می‌شوند:

• دستکاری مبتنی بر اطلاعات
• دستکاری مبتنی بر معامله تقسیم می‌‌شود.

نوع اول: دستکاری مبتنی بر اطلاعات

این نوع دست‌کاری از طریق انتشار اطلاعات و شایعات نادرست برای گمراه کردن فعالان بازار صورت می‌گیرد. انتشار اطلاعات نادرست معمولا با هدف افزایش یا کاهش قیمت اوراق بهادار است.

در این حالت، فرد متخلف با افشای اطلاعات نادرست موجب کاهش قیمت اوراق در بازار می‌شود و سپس وقتی سهام مربوطه را در قیمت پایین خرید، آن‌ها را در زمان مناسب به قیمت بالاتر می‌فروشد. همچنین ممکن است با اشاعه اطلاعات نادرست موجب افزایش قیمت اوراق بهاداری شود که خود دارنده آن است و با این کار، آن را به قیمتی بالاتر از ارزش واقعی‌‌اش، به دیگران بفروشد. این مسئله حتی از طریق انتشار اطلاعات محرمانه‌ای که می‌تواند سیگنال‌های تعیین‌کننده‌ای درباره‌ی سهام باشد نیز انجام می‌شود که اصطلاحاً به آن اطلاعات نهانی شرکت‌ها می‌گویند.

نوع دوم: دستکاری مبتنی بر معامله

در دستکاری مبتنی بر معامله، یک معامله‌گر بزرگ یا گروهی از معامله‌گران از طریق ائتلاف با یکدیگر و خرید گسترده اوراق بهادار موردنظر، قیمت را به‌طور غیرواقعی افزایش می‌دهند. زمانی که قیمت اوراق به بالاترین حد خود رسید، با فروش آن‌ها سود کلانی به دست می‌آورند.

در این روش، برخلاف دستکاری مبتنی بر اطلاعات، ایجاد ظاهر گمراه‌کننده در مورد میزان معاملات اوراق بهادار موجب افزایش قیمت آن‌ها می‌شود، نه اشاعه اطلاعات خلاف واقع و نادرست.

ممکن است متخلف پس از خرید اوراق برای افزایش بیشتر قیمت، به اشاعه اطلاعات خلاف واقع نیز مبادرت کند و پس از تاثیر اطلاعات افشا شده بر قیمت اوراق بهادار، آن‌ها را بفروشد. در این صورت از هر دو شیوه، یعنی دستکاری مبتنی بر اطلاعات و دستکاری مبتنی بر معامله استفاده شده است.

روش‌های پیشگیری از وقوع دستکاری در بازار

پیشگیری از وقوع دستکاری برای توسعه کارایی بازارهای اوراق بهادار اهمیت فراوانی دارد. کشف این جرم پس از وقوع آن نیز مشکل است. این دو علت سبب شده تا شیوه‌های مختلفی برای پیشگیری از وقوع دستکاری در قوانین و مقررات بازارهای اوراق بهادار پیش‌بینی شود. از جمله روش‌های پیشگیری از دستکاری قیمت در بازار سهام، باید به موارد زیر اشاره کرد:

• افشای اطلاعات
• نظارت بر قیمت اوراق بهادار

افشای اطلاعات

نظارت بر انتشار به‌ موقع اطلاعات مربوط به شرکت، مانع شیوع دستکاری قیمت مبتنی بر اطلاعات می‌شود. با نظارت دقیق سازمان بورس بر افشای صحیح اطلاعات، امکان استفاده متخلفین از اطلاعات نادرست برای تأثیرگذاری بر قیمت اوراق بهادار سلب می‌شود. در صورتی که اطلاعات واقعی به‌ صورت فوری در اختیار عموم قرار بگیرد، سرمایه‌گذاران تحت تأثیر اطلاعات نادرست قرار نمی‌گیرند. بنابراین یکی از وظایف اصلی مقامات ناظر بر بازار اوراق بهادار، الزام ناشران به انتشار اطلاعات صحیح و قراردادن این اطلاعات در اختیار عموم مردم است. عموما مواردی مربوط به این بخش، در حوزه فعالیت‌های نهاد ناظر بورس است.

نظارت بر قیمت اوراق بهادار

برای پیشگیری از دستکاری و به عبارتی تغییرات صوری قیمت اوراق بهادار و ایجاد قیمت‌های غیرواقعی و ساختگی، قوانین حاکم بر بازارهای اوراق بهادار به بورس‌ها یا مقامات ناظر بر بازار اجازه داده‌اند که در شرایطی خاص، از تغییر قیمت‌ها در تابلوهای بورس پیشگیری کرده و آن را در سطح خاصی ثابت نگه دارند. با توجه به اینکه تثبیت قیمت، مانع حرکت قیمت اوراق بهادار بر اساس قانون عرضه و تقاضا می‌شود، اعمال این اختیار از جانب بورس‌ها یا مقامات ناظر باید تابع اصول و مقررات دقیقی باشد تا خود به دست‌کاری بازار از سوی این نهادها منجر نشود. مجری این نظارت خود سازمان بورس است که با بازوهایی همچون ناظر بازار و شورای عالی بورس، وظیفه‌ی تنظیم بازار را به عهده دارد.

مجازات دستکاری در بازار بورس ایران

توسعه بورس و فعالیت در این بازار با وجود تنوع و پیچیدگی موجود، همواره با ناهنجاری و جرایم خاص خود همراه است. همین امر سبب شد تا قانون‌گذاران در «قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران» مصوب آذرماه ۱۳۸۴، فصل مستقلی تحت عنوان «جرایم و مجازات‌ها» در نظر بگیرند. در چارچوب این فصل از قانون بازار بورس ایران، تمامی تخلفات بورسی از جمله دستکاری بازار بورس پوشش داده شده‌اند.

ماده ۴۶ قانون بازار اوراق بهادار

به موجب ماده ۴۶ قانون بازار اوراق بهادار، هر کدام از فعالیت اشخاص در موارد زیر، منجر به حبس تعزیری از سه ماه تا یک سال و یا جزای نقدی معادل دو تا پنج برابر سود به‌ دست آمده یا زیان متحمل نشده و حتی ترکیب هر دو نوعِ مجازات می‌شود.

•  هر شخصی که اطلاعات نهانی مربوط به اوراق بهادار موضوع این قانون را که حسب وظیفه در اختیار وی قرارگرفته به نحوی از انحاء به ضرر دیگران یا به نفع خود یا به نفع اشخاصی که از طرف آن‌ها به هر عنوان نمایندگی داشته باشد، قبل از انتشار عمومی، مورد استفاده قرار دهد و یا موجبات افشاء و انتشار آن‌ها را در غیر موارد مقرر فراهم نماید.
• هر شخصی که با استفاده از اطلاعات نهانی به معاملات اوراق بهادار مبادرت نماید.
• هر شخصی که اقدامات وی نوعاً منجر به ایجاد ظاهری گمراه‌کننده از روند معاملات اوراق بهادار یا ایجاد قیمت‌های کاذب و یا اغوای اشخاص به انجام معاملات اوراق بهادار شود.
• هر شخصی که بدون رعایت مقررات این قانون اقدام به انتشار آگهی یا اعلامیه‌ی پذیره نویسی به‌منظور عرضه‌ی عمومی اوراق بهادار نماید.

تبصره‌ها

تبصره ۱: اشخاص زیر به عنوان اشخاص دارای اطلاعات نهانی شرکت شناخته می‌شوند:

الف) مدیران شرکت شامل اعضای هیئت مدیره، هیئت عامل، مدیرعامل و معاونان آنان

ب) بازرسان، مشاوران، حسابداران، حسابرسان و وکلای شرکت

ج) سهامدارانی که به تنهایی و یا به همراه افراد تحت تکفل خود، بیش از ده درصد سهام شرکت را در اختیار دارند یا نمایندگان آنان

د) مدیر عامل و اعضای هیئت مدیره و مدیران ذيربط یا نمایندگان شرکت‌های مادر (هلدینگ) که مالک حداقل ده درصد سهام یا دارای حداقل یک عضو در هیئت مدیره شرکت سرمایه‌پذیر باشند

تبصره ۲: اشخاص موضوع تبصره یک این ماده موظف‌اند آن بخش از معاملات اوراق بهادار خود را که مبتنی بر”اطلاعات نهانی” نباشد، ظرف پانزده روز پس از انجام معامله، به “سازمان” و “بورس” مربوط گزارش کنند.

اختصاص برخی شعب دادگاه‌های عمومی برای رسیدگی به جرایم بورسی

در راستای اجرای قانون اصلاح موادی از قانون برنامه چهارم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی مصوب پنجم خرداد ۸۷، قوه قضائیه به صورت فنی موظف به اختصاص برخی شعب دادگاه‌های عمومی برای رسیدگی به جرایم ناشی از این قانون و قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب ۸۴ شده است. بنا بر این، صلاحیت رسیدگی به جرایم مندرج در این دو قانون و نه جرایم دیگر به عهده‌ی این شعب است.

جمع‌بندی

دستکاری قیمت در بازار سرمایه، عملی غیرقانونی است که با تغییر واقعیت بازار توسط سودجویان، سبب گمراه شدن سرمایه‌گذاران می‌شود. دستکاری مبتنی بر اطلاعات و دستکاری مبتنی بر معامله از انواع دستکاری قیمت در بازار سهام است. مجازات دستکاری در بازار بورس در قانون بازار سهام هر کشوری پیش‌بینی شده است؛ در بازار بورس ایران نیز در چارچوب ماده ۴۶ قانون بازار اوراق بهادار به آن پرداخته شده است. تنها راه مبارزه با این دسته از تخلفات بورسی، قوانین پیشگیرانه و نظارتی سازمان بورس و اعمال قانون برای ارائه اطلاعات شفاف از سوی شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران است.