فرابورس ایران چیست؟ بستری برای ورود آسان‌تر شرکت‌ها به بازار سهام
بیش از ۵۰ سال از تاسیس بازار بورس در ایران می‌گذرد. در طول این مدت، این بازار دستخوش تغییراتی شده و به مرور زمان تقسیم‌بندی‌هایی در آن به وجود آمده است. این تقسیمات حاصل بیش از نیم قرن بررسی و تجربه است و نتیجه آن، ایجاد بازارهایی نظیر فرابورس در بازار سرمایه ایران است. اما فرابورس ایران چیست و چع تفاوتی با بازار بورس دارد؟ اصلا لزوم فعالیت چنین بازاری در کنار بازار بورس چیست؟
بازارهای مختلف در بورس ایران
تجربه بررسی معاملات در بازار بورس ایران حاکی از این امر بود که تغییر ساختار بازار و طبقه‌بندی آن به زیرمجموعه‌های دیگر، اثر مثبتی در روند بازار و تراکنش‌ها خواهد داشت. آن‌چه در نتیجه این تقسیم‌بندی‌ها به وجود آمد، اساس ساختار فعلی بازار سرمایه ایران را تشکیل می‌دهد که شامل چهار زیرمجموعه تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار است. این زیرمجموعه‌ها عبارتند از:
- بورس اوراق بهادار تهران: در این بازار سهام شرکت‌ها به همراه اوراق بهادار دیگر نظیر اوراق مشارکت معامله می‌شوند.
- فرابورس ایران: سهام هر یک از شرکت‌هایی که در بورس اوراق بهادار تهران (بنا به هر دلیلی) پذیرفته نشوند، در این بازار خرید و فروش می‌شوند.
- بورس کالا: کالاهای گوناگون در صنایع و حوزه‌های مختلفی نظیر پتروشیمی، فلزات و کشاورزی در این بازار داد و ستد می‌شود.
- بورس انرژی: این بازار نسبت به سه مورد قبلی قدمت کمتری دارد و در سال‌های اخیر تاسیس شده است. حامل‌های انرژی که برق در راس آن‌ها قرار دارند، اساس این بازار را تشکیل می‌دهند.
با همین مقدمه مختصر به سراغ توضیح مفصل‌تر دومین زیرمجموعه، یعنی فرابورس می‌رویم.
فرابورس ایران چیست و چه تفاوتی با بورس دارد؟
برای ورود شرکت‌ها به بازار بورس، شرایط سنگینی وجود دارد. اما اگر شرکتی واجد چنین شرایطی نباشد چه؟ برای مثال اگر برخی شرکت‌ها در سودآوری خود چندان موفقیت‌آمیز عمل نکرده یا شفافیت کافی را در این زمینه نداشته باشند، چگونه می‌توانند وارد بازار سهام شوند؟ می‌توان گفت بازار فرابورس ایران برای پاسخ به همین مساله تاسیس شد. اما راهکار فرابورس ایران برای حل این مشکل چیست؟
دست‌اندرکاران بازار بورس به فکر افتادند که با ایجاد فضایی زیر نظر بازار بورس، شرایطی را پدید آورند که بیشتر شرکت‌ها شانس حضور در بازار سرمایه را به دست آورند. حاصل این تصمیم، تاسیس بازار فرابورس بود. این بازار از وجاهت قانونی صددرصدی برخوردار است و فعالیتی مشابه بورس دارد. پس می‌توان گفت تفاوت بورس و فرابورس در میزان محدودیت‌ها و شرایط پذیرش شرکت‌ها در آن‌هاست. فرابورس با نام OTC نیز شناخته می‌شود. این نام از سرواژه های عبارت انگلیسی Over The Counter گرفته شده است.
سازمان بورس بر بازار فرابورس و شرکت‌های زیرمجموعه آن نظارت محدودتری دارد و شرایط پیوستن به آن ساده‌تر است. در واقع شرکت‌هایی که واجد شرایط پیوستن به بازار بورس نبوده‌اند، می‌توانند در این بازار پذیرفته شوند. فعالیت این بازار در ایران مانند بازار بورس است. خریداران و فروشندگان در این بازار به خرید و فروش سهام بر طبق درخواست‌های عرضه و تقاضا و به شیوه آنلاین اقدام می‌کنند (درست مانند بازار بورس). این موارد باعث می‌شود که این بازار مانند بورس به یک بازار کامل تبدیل شود.
شرکت فرابورس ایران در سال ۱۳۸۷ و با تکیه بر قانون بازار اوراق بهادار در رابطه با اداره بازارهای خارج از بورس توسط یک نهاد متمرکز، ایجاد شد. این شرکت مجوز شورای عالی بورس را دارد و تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
کارکردهای این بازار به گونه‌ای است که نیاز‌های مالی بنگاه‌های اقتصادی در بستر تامین می‌شود. از جمله فعالیت‌های صورت گرفته در فرابورس، پذیرش شرکت‌های سهامی عام است. مقرراتی که برای این بازار در نظر گرفته شده، به گونه‌ای تدوین شده که بسیاری از شرکت‌ها صلاحیت ورود به آن را داشته باشند.
دسته‌بندی شرکت‌ها در فرابورس ایران
شرکت‌هایی که در فرابورس پذیرفته می‌شوند، به طور عمده به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- شرکت‌هایی که باید طی یک فرایند پذیرش شوند
- شرکت‌هایی که برای پذیرش نیازمند طی مراحل نیستند
گروه اول
دسته نخست خود به چهار زیرمجموعه تقسیم می‌شود:
- بازار اول
- بازار دوم
- بازار شرکت‌های کوچک و متوسط
- بازار ابزارهای نوین مالی
بازار اول فرابورس
حضور در بازار اول فرابورس ایران نیز شرایطی دارد، اما این شرایط چیست؟ نخستین شرط حضور در این بازار میزان سرمایه است. شرکت‌هایی با حداقل ۲۰۰ میلیارد ریال سرمایه که حداقل دو سال از تاریخ تاسیس و فعالیت آن‌ها گذشته باشد، می‌توانند در این بازار فعالیت کنند. فاکتورهای دیگری نظیر سودده بودن، عدم وجود زیان انباشته و برخورداری از شناوری حداقل ۱۰ درصدی نیز از مشخصات شرکت‌های بازار اول فرابورس به شمار می‌روند. همچنین نسبت ۱۵ درصدی حقوق صاحبان سهام به کل دارایی‌های شرکت‌های پذیرفته شده در بازار اول نیز یکی دیگر از ویژگی‌های این بازار است.
بیشتر بخوانید
بازار دوم فرابورس
درست مانند بازار اول شرط حداقل سرمایه در این بازار نیز وجود دارد. اما حداقل گذشت یک سال از تاسیس شرکت برای پذیرش در این بازار کفایت می‌کند. در مورد شناوری قانونی در این بازار نیز، حداقل میزان ممکن ۵ درصد است.
نکاتی در مورد بازار اول و دوم
سهام شرکت‌های سهامی عام که با توجه به دستورالعمل پذیرش، عرضه و نقل و انتقال اوراق بهادار در فرابورس پذیرفته شده باشند، در بازار اول معامله می‌شوند. پذیرش در این دو بازار در شرایطی صورت می‌گیرد که شرکت‌ها امیدنامه و سایر مدارک و مستندات خود را برای مشخص شدن وضعیت خود، ارائه کرده باشند.
بازار شرکت‌های کوچک و متوسط(SME)
این بازار مربوط به شرکت‌هایی است که حقوق صاحبان سهام آن‌ها حداقل ۱ میلیارد و حداکثر ۵۰۰ میلیارد ریال است. در مورد عمر فعالیت این شرکت‌ها نیز همچنان شرط حداقل یک سال وجود دارد. در این بازار شروط ثبت نزد سازمان، حداقل سال‌های فعالیت و حداقل شناوری، برای پذیرش الزامی نیستند و بدون در نظر گرفتن این موارد نیز امکان پذیرش وجود دارد.
بیشتر بخوانید
بازار ابزارهای نوین مالی
فعالیت‌های این بازار حول اوراق مشارکت، صکوک، اسناد خزانه اسلامی، گواهی سرمایه‌گذاری و سایر ابزارهای مالی صورت می‌گیرد.
بیشتر بخوانید
دسته دوم
اما دسته دوم، یعنی شرکت‌هایی که نیازی به طی کردن مراحل پذیرش ندارند، به سه گروه تقسیم می‌شوند:
- شرکت‌های بازار پایه
- بازار سوم
- بازار مشتقه
شرکت‌های بازار پایه
بازار پایه خود به سه بازار دیگر تقسیم می‌شود که با رنگ‌های زرد، نارنجی و قرمز مشخص شده است. از تاریخ ۲۰ خرداد سال ۹۹، دستورالعمل جدیدی ابلاغ گردید که طی آن از ۱۸۱ شرکت حاضر در بازار پایه، ۱۲۵ شرکت به تابلوی زرد، ۴۲ شرکت به تابلوی نارنجی و ۱۴ شرکت به تابلوی قرمز انتقال پیدا کردند. همچنین طبق قوانین جدید، در کنار نام هر نماد در بازار پایه، عناوینی نیز درج شده است. این عناوین از این قرار هستند:
انحلال: این عبارت در کنار نام شرکت‌هایی درج می‌شود که هیچ فعالیتی ندارند و تمام موجودیت آن‌ها به شکل کامل از بین رفته است.
ورشکستگی: این نماد به شرکت‌هایی اشاره دارد که قادر به پرداخت بدهی‌های خود نیستند.
عدم اظهار نظر: این عنوان با نمادهایی مرتبط است که حسابرس به خاطر محدودیت‌های دامنه‌ی رسیدگی، نظری در مورد صورت‌های مالی بیان نکرده باشد.
لغو پذیرش‌شده: شرکت‌هایی که این عبارت در کنار نمادشان درج شده است، پیش‌تر در بازار اصلی یا فرابورس پذیرش شده و زمانی در این بازارها حضور داشته‌اند. اما نظر به عدم رعایت استانداردها و ضوابط موجود، به بازار پایه منتقل شده‌اند.
اظهار نظر مردود: اگر حسابرس در صورت‌های مالی یک شرکت، نواقص مهمی مشاهده کند و تمام صورت‌ها را مردود اعلام کند، این عبارت در کنار نام نماد درج می‌شود.
قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور: بر اساس ماده ۳۶ قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور مصوب ۱۶/۱/۹۶ ، ناشرین موظف به انتشار اطلاعات و اسناد مالی موثر برخی از شرکت‌ها هستند. شرکت‌هایی که با این عنوان مشخص شده‌اند، باید مطابق این قانون عمل کنند.
بازار سوم:
در این بازار شرکت‌های سهامی به صورت یک‌جا سهام خود را عرضه می‌کنند. پذیره نویسی و دیگر ابزارهای مالی نیز از جمله فعالیت‌هایی هستند که در این بازار انجام می‌شود.
بازار مشتقه:
اوراق اختیار خرید و فروش در بستر این بازار معامله می‌شوند.
پذیرش در فرابورس چه فوایدی دارد؟
پذیرش شرکت‌ها در فرابورس کار ساده‌ای نیست. شرکت‌ها برای آن که واجد شرایط حضور در این بازار شوند، باید اقدامات زیادی را انجام دهند. اما دلیل دلیل تلاش آن‌ها برای پیوستن به فرابورس ایران چیست؟ طبیعتا اگر این اقدامات دشوار، مزایایی را در پی نداشته باشد، شرکت‌ها به آن تن نمی‌دهند. از جمله مزایای پیوستن به فرابورس می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
معافیت مالیاتی: پس از پذیرش شرکت‌ها در این بازار، برخورداری از معافیت مالیاتی تا میزان ۱۰ درصد از درآمد امکان‌پذیر است. البته شرکت‌های پذیرش شده در بازار پایه شامل این معافیت نمی‌شوند.
معرفی شرکت به بازار: با شروع فرایند پذیرش، اخبار مرتبط با شرکت‌ها در سایت رسمی فرابورس، رسانه‌ها و سایر شبکه‌های اطلاع‌رسانی منتشر می‌شود. همین امر به معرفی شرکت به مردم و سرمایه‌گذاران منتهی می‌شود.
شفافیت اطلاعاتی: اطلاعات مالی شرکت‌های پذیرفته شده، به صورت رسمی در سایت سازمان منتشر می‌شوند. از آن‌جایی که عموم مردم به این اطلاعات دسترسی دارند و بر صحت اطلاعات منتشره از جانب سایت رسمی بورس و فرابورس واقف هستند، افراد بیشتری به سمت این شرکت‌ها جذب می‌شوند و اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند.
تامین مالی: شرکت‌هایی که در بازار بورس پذیرش می‌شوند، از طریق فروش سهام خود، به تامین مالی دست می‌یابند. افزون بر این اگر نیاز به منابع جدید نیز حس شود، با ارائه سهام جدید و واگذاری آن، می‌توانند این نیاز را مرتفع کنند. اگر منابع مالی، از طریق افزایش سرمایه تامین شوند، ریسک کمتری متوجه شرکت‌ها خواهد بود.
کشف قیمت عادلانه: با توجه به بررسی مبالغ ارائه شده در عرضه و تقاضای سهم از جانب سرمایه‌گذران و سهامداران، قیمت سهم به صورت رسمی شناسایی می‌شود و همین امر در تعیین ارزش شرکت دخیل خواهد بود.
توثیق سهم: سهم شرکت‌هایی که در بورس یا فرابورس ایران پذیرفته می‌شوند، از نظر شبکه بانکی به منزله دارایی قابل قبول تلقی می‌شود و برای وثیقه‌گذاری و دریافت تسهیلات پذیرفته خواهند شد. به همین دلیل است که اخذ تسهیلات از این طریق، از جانب سهامداران صورت می‌گیرد.
بیشتر بخوانید:
جمع‌بندی
برای ورود شرکت‌ها به بازار بورس، شرایط سنگینی وجود دارد. بسیاری از شرکت‌ها متقاضی ورود به این بازار هستند اما واجد شرایط آن نیستند. بنابراین سازمان بورس با ایجاد بستری تحت نظارت خود و با محدودیت‌های کمتر، شرایط را برای پیوستن شرکت‌های بیشتری به بازار سهام فراهم کرد. تفاوت بازار بورس و فرابورس ایران نیز در واقع در همین محدودیت‌ها و نظارت‌هاست.
بازار فرابورس ایران خود به چند بازار تقسیم می‌شوند که عبارتند از بازار اول، بازار دوم، بازار شرکت‌های کوچک و متوسط، بازار ابزارهای نوین مالی، شرکت‌های بازار پایه، بازار سوم و بازار مشتقه. این شرکت‌ها بر مبنای فاکتورهایی از جمله میزان سود، سرمایه ثبت شده و زیان انباشته در این بازارها دسته‌بندی می‌شوند. پذیرش شرکت‌ها در بازار فرابورس همچنین مزایایی برای آن‌ها دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به معافیت مالیاتی، معرفی شرکت به بازار، تامین مالی و شفافیت اطلاعاتی اشاره کرد.
