شاخص توسعه انسانی (HDI) چیست؟ معیاری برای اندازه‌گیری میزان رشد و توسعه‌یافتگی کشورها

کشورهای توسعه‌یافته، در حال توسعه یا توسعه‌نیافته را با در نظر گرفتن کیفیت زندگی در آن‌ها می‌توان تشخیص داد. میزان توسعه‌یافتگی و کیفیت زندگی به طور گسترده‌ای روی تصمیمات سرمایه‌گذاران بین‌المللی تأثیر می‌گذارد و نقش تعیین‌کننده‌ای در سرنوشت سرمایه‌گذاری‌های کلان بین‌المللی در کشورها ایفا می‌کند. شاخص توسعه انسانی یا Human Development Index یکی از مقبول‌ترین شاخص هایی است که برای اندازه‌گیری میزان کیفیت زندگی جوامع مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این مطلب ضمن ارائه تعریف کامل شاخص توسعه انسانی یا به اختصار HDI، به این می‌پردازیم که فاکتورهای تعیین‌کننده و روش محاسبه آن چیست.

• شاخص توسعه انسانی یا HDI چیست؟
• هدف اصلی از محاسبه‌ی شاخص HDI چیست؟
• چگونگی محاسبه شاخص توسعه انسانی
• تفسیر نتایج شاخص HDI
• ویژگی‌های کشور توسعه‌یافته با توجه به شاخص توسعه انسانی چیست؟
• معایب شاخص توسعه انسانی چیست؟
• شاخص توسعه انسانی تعدیل‌شده با نابرابری (IHID) چیست؟
• شاخص توسعه انسانی ایران در سال ۲۰۲۰
• جمع‌بندی

شاخص توسعه انسانی یا HDI چیست؟

کیفیت زندگی می‌تواند در گرو عوامل مختلفی نظیر سطح سلامت و شادی، رضایت‌مندی شغلی، سطح آموزش، آزادی عمل، عدم وجود ستم و رواج عدالت در جامعه باشد. به طور کلی سطح زندگی را می‌توان با معیارهای عینی سنجید ولی کیفیت زندگی مسئله‌ای ذهنی است که حدود تعیین‌کننده‌ی آن فردبه‌فرد و جامعه‌به‌جامعه، متغیر است.

شاخص توسعه انسانی به بررسی چندین عامل مختلف می‌پردازد و با اندازه‌گیری آن‌ها اطلاعاتی را در اختیار ما قرار می‌دهد. این شاخص از دل برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP) بیرون آمده است. به کمک شاخص HDI می‌توان میزان پیشرفت یک جامعه و سطح کیفی زندگی افراد آن را اندازه‌گیری کرد. این معیار با تلفیق پیشرفت‌ها و نقاط عطف کشورهای مختلف تصویری کلی از شرایط جامعه ترسیم می‌کند. سپس داده‌های به‌دست‌آمده را از سه بعد میزان امید به زندگی، تحصیلات و ثروت و درآمد تجزیه و تحلیل می‌کند.

توسعه انسانی به معنای آن است که شرایطی در جامعه به وجود آید که طی آن شرایط زندگی شهروندان بهبود پیدا کند. افزون بر مسائل مالی و افزایش دارایی‌ها، مواردی نظیر سطح رعایت حقوق بشر، تامین نیازهای اساسی همچون خوراک، پوشاک، مسکن و حمل‌ونقل نیز در این میان حائز اهمیت است.

عوامل موثر بر شاخص توسعه انسانی چیست؟

در شرایطی که می‌خواهیم دو کشور را به لحاظ توسعه انسانی با هم مقایسه کنیم، به طور میانگین باید بدانیم کدام‌یک درآمد بیشتری دارند؛ افراد کدام جامعه به لحاظ تحصیلات در سطح بالاتری هستند و مردم کدام سرزمین عمر طولانی‌تر و امید به زندگی بیشتری دارند. به این مسئله دقت کنید که ممکن است یکی از این فاکتورها در یک کشور بهتر از دیگر کشورها باشد اما دو فاکتور دیگر درصد بیشتری داشته باشند و به همین دلیل توسعه‌یافته‌تر در نظر گرفته شوند. آیا کشوری که دانش و فرهنگ در آن سطح خوبی دارد ولی فقر در آن بیداد می‌کند، کشوری توسعه‌یافته است؟ کشوری که ثروت‌مند است ولی خبری از دانش و فرهنگ در آن نیست چطور؟‌ همین درک عمومی از مفهوم توسعه‌یافتگی مسئله‌ای است که شاخص HDI‌ به محاسبه آن می‌پردازد.

امید به زندگی

این فاکتور میزان سنی را نشان می‌دهد که انتظار می‌رود یک نوزاد تازه به‌ دنیا آمده به آن برسد. دسترسی به خدمات بهداشتی مطلوب مسئله‌ای است که می‌تواند بر این فاکتور اثر بگذارد و زندگی طولانی‌تری را رقم بزند. به طور طبیعی، نوزادی که در کشوری پیشرفته به دنیا می‌آید از نوزادی در کشوری فقیر بیشتر عمر خواهد کرد.

تحصیلات

معیار دوم آموزش است که به بررسی سطح سواد بزرگ‌سالان کشور می‌پردازد. هم‌چنین این مسئله که کودکان چقدر ادامه تحصیل می‌دهند نیز حائز اهمیت است. این دو مسئله در شاخص تحصیلات محاسبه می‌شوند. هرچه یک جامعه تحصیل‌کرده‌تر باشد، نرخ رشد و توسعه مدنی و اقتصادی در آن بیشتر خواهد.

درآمد

شاخص درآمد اما محاسبات پیچیده‌تری دارد و به این سادگی به دست نمی‌آید. ابتدا باید به سرانه درآمد ناخالص ملی یک کشور توجه کنیم. مثلا این عدد در سال ۲۰۱۷ برای کشور ایران در حدود ۵۴۰۰ دلار بود.

داده‌های شاخص HDI در سه حوزه‌ی درآمد، سطح تصحیلات و امید به زندگی از منابع معتبری نظیر یونسکو، یونیسف، صندوق بین‌المللی پول، سازمان ملل و بانک جهانی به دست می‌آید.

هدف اصلی از محاسبه‌ی شاخص HDI چیست؟

آنچه این شاخص قصد جمع‌آوری آن را دارد، داده‌های عینی در مورد سطوح مختلف زندگی در کشورهای مختلف است. یعنی کمبودهای احتمالی به کمک این معیار شناسایی می‌شود و سپس کمک‌های بین‌المللی در آینده به حل معضلات موجود منجر می‌شود. کمک به ایجاد یا بهبود ساختارهای آموزشی و بهداشتی به منظور ارتقای سطح فرهنگی و سلامت مردم و هم‌چنین تامین مالی به منظور راه‌اندازی چرخ اقتصاد از جمله این کمک‌ها به شمار می‌رود. کمک‌های مذکور در چارچوب برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد یا برنامه عمران ملل متحد (UNDP) انجام می‌شود.

چگونگی محاسبه شاخص توسعه انسانی

روش محاسبه شاخص توسعه انسانی به کمک دو مرحله ساده قابل توضیح است.

مرحله اول

به منظور محاسبه شاخص HDI باید برای هر یک از سه مولفه فوق، مقادیر حداقل و حداکثری مشخص کنیم که در این‌جا آن مقادیر را با X1 (شاخص ابعاد) مشخص می‌کنیم. به مقادیر ثابت زیر توجه کنید:

• حداقل و حداکثر امید به زندگی: ۲۰ و ۸۵ سال
• حداقل و حداکثر مقدار برای سال‌های تحصیلی مورد انتظار: صفر و ۱۵ درصد
• حداقل و حداکثر مقدار برای میانگین سال‌های تحصیل: صفر و ۱۵ درصد
• حداقل و حداکثر سرانه درآمد ناخالص ملی: ۱۰۰ و ۷۵ هزار دلار

محاسبه شاخص امید به زندگی (LEI)

به منظور محاسبه شاخص امید به زندگی لازم است امید به زندگی را از عدد ۲۰ کسر کنید و سپس بر عدد ۶۵ تقسیم کنید. عدد ۶۵ حاصل تفریق حداقل و حداکثر امید به زندگی است. مثلا اگر امید به زندگی برابر با ۸۵ باشد، LEI مساوی است با یک.

محاسبه شاخص تحصیلات (EI)

به منظور محاسبه این شاخص میانگین طول تحصیلات بزرگ‌سالان را بر عدد ۱۵ تقسیم می‌کنند (چرا که معمولا اخذ لیسانس حدود ۱۵ سال به طول می‌انجامد). عدد به دست‌آمده را MYSI‌ می‌نامیم. میانگین طول تحصیلاتی که از کودکان انتظار داریم نیز به عدد ۱۸ تقسیم می‌شود (۱۸ سال زمان برای اخذ فوق‌‌لیسانس لازم است). این عدد را EYSI نام‌گذاری می‌کنیم. سپس حاصل‌جمع این دو فاکتور را به دست می‌آوریم و بر عدد دو تقسیم می‌کنیم. عدد حاصل شاخص تحصیلات را نشان می‌دهد. اگر تمام مردم یک کشور لیسانسه باشند و کودکان تا مقطع ارشد ادامه تحصیل دهند این شاخص برای آن کشور برابر خواهد بود با یک که بسیار ایده‌آل و آرمانی است.

محاسبه شاخص درآمد (II)

برای محاسبه این شاخص ابتدا لازم است لگاریتم درآمد ناخالص ملی و لگاریتم حداقل درآمد ناخالص ملی را به دست آوریم. سپس عدد حاصل را بر تفریق لگاریتم‌های حداکثر و حداقل درآمد خالص ملی تقسیم کنیم.

مرحله دوم

حال به منظور محاسبه شاخص توسعه انسانی تنها کافی است مقادیر به دست‌آمده در بالا را در هم ضرب کنیم و ریشه سوم آن را به دست آوریم. یا به بیان دیگر:

تفسیر نتایج شاخص HDI

حال باید ببینیم اعدادی که پس از انجام محاسبات شاخص توسعه انسانی به دست می‌آید نشان‌گر چیست. بر اساس نتایج حاصل دسته‌بندی زیر به دست می‌آید:

• امتیاز بالای ۰.۸: رشد انسانی بسیار بالا
• امتیاز بین ۰.۷۹۹ و ۰.۷: رشد انسانی بالا
• امتیاز بین ۰.۶۹۹ و ۰.۵۵: رشد انسانی متوسط
• امتیازات زیر ۰.۵۵: رشد انسانی پایین

ویژگی‌های کشور توسعه‌یافته با توجه به شاخص توسعه انسانی چیست؟

در یک کشور توسعه‌یافته انتظار می‌رود نوزادان تا سن ۸۵ سالگی عمر کنند. از این منظر وضعیت کشورمان قابل قبول است. با اندکی توسعه سطح بهداشت، بهبود وضعیت رانندگی و فرهنگ ترافیک، ورزش و تغذیه کشور ما نیز می‌تواند به این میانگین برسد.

هم‌چنین در یک کشور توسعه‌یافته همه مردم جامعه حداقل لیسانس دارند و انتظار می‌رود که کودکان نیز تا مقطع فوق لیسانس ادامه تحصیل دهند. اکنون شاخص تحصیلات در ایران کم است اما انتظار داریم که کودکان ایرانی تا سن ۱۵ سال به تحصیل ادامه دهند. به این ترتیب می‌توان امیدوار بود در آینده شاخص میانگین تحصیلات وضعیت مطلوبی پیدا کند.

اما مبحث درآمد مسئله‌ای است که اجازه نمی‌دهد ایران به آسانی در میان کشورهای توسعه‌یافته حرفی برای گفتن داشته باشد. حساب کنید که افزایش حقوق ۱۰ درصدی در کشور ما (در هنگام تبدیل به دلار) عملا مقداری ناچیز خواهد بود. پس برای این‌ که ایران هم کشوری توسعه‌یافته تلقی شود، لازم است که با دنیا تجارت کند، رشد کند و به تاسیس شرکت بپردازد. متاسفانه تا چرخ اقتصاد خوب نچرخد، نمی‌توان این معضل را برطرف کرد.

معایب شاخص توسعه انسانی چیست؟

مهم‌ترین نقدی که به شاخص HDI وارد است به مسئله کمّی بودن محاسبات برمی‌گردد. فرض کنید فردی از دانشگاهی معتبر مدرک لیسانس گرفته و حقوقی بسیار اندک دارد. در سمت مقابل فردی از دانشگاهی با رده پایین‌تر مدرک گرفته است ولی پیش یکی از اقوام خود کار می‌کند و حقوقی بالا دارد. واقعا جایگاه کدام یک بالاتر است؟ آیا می‌توان برای تمام فارغ‌التحصیلان یک دانشگاه رده‌بالا یک نسخه پیچید؟

فرض کنید در یک کشور مردم قدرت انتخاب داشته باشند تا کار کنند و درس بخوانند یا این‌ که این کار را نکنند. اما در کشوری دیگر مردم شاید مجبور باشند ساعات طولانی در روز کار کنند و تا سنین بالا به تحصیل بپردازند. درست است که مردم کشور دوم هم درآمد بالاتری دارند و هم تحصیلات بیشتری؛ اما آیا واقعا از زندگی خود لذت می‌برند؟ اگر پاسخ مثبت است آیا میزان این لذت قابل قبول است؟ این سوال و سایر سوالاتی از این دست می‌تواند به نواقص این شاخص اشاره داشته باشد.

حقیقت آن است که در محاسبه شاخص HDI باید به مسائل بیشتری دقت شود. فقر، بی‌عدالتی و نابرابری و امنیت انسانی مسائلی هستند که می‌توانند محاسبات را در واقعیت به گونه‌ای دیگر رقم بزنند. اگر بخواهیم کمی وارد جزئیات شویم باید گفت که در اندازه‌گیری تک‌تک شاخص‌ها هم باید به فاکتورهای بیشتری توجه کنیم. این مسئله منجر به ایجاد شاخص توسعه انسانی تعدیل‌شده با نابرابری شده است.

شاخص توسعه انسانی تعدیل‌شده با نابرابری (IHID) چیست؟

یک کشور فرضی را با ۱۰۰ نفر جمعیت در نظر بگیرید. فرض کنید درآمد یکی از افراد این جامعه ۲۰۰ هزار دلار و درآمد بقیه صفر باشد. در این صورت درآمد هر یک از افراد به طور میانگین برابر است با دو هزار دلار. در چنین شرایطی به نظرتان می‌توان عنوان توسعه‌یافته را برای این کشور به کار برد؟

در شرایطی که ثروت در یک جامعه تنها در اختیار عده معدودی باشد و سایرین از دسترسی به منابعی هم‌چون نفت و طلا محروم باشند، میانگین درآمد بالا خواهد بود. اما عمده اعضای این جامعه شرایط مطلوبی نخواهند داشت. همین مسئله موجب شده است که شاخص توسعه انسانی با نابرابری تعدیل شود و شاخصی جدید به نام IHID را تشکیل دهد.

رتبه HDI کشور ژاپن برابر با ۲۰ و رتبه IHDI آن برابر با ۲۱ است. اختلاف اندک میان این دو شاخص نشان از توسعه عادلانه در این کشور دارد. اما در ایران شرایط از این منظر چندان جالب نیست و کشورمان با محاسبه IHID به رتبه‌های پایین‌تر سقوط می‌کند. دلیل عمده این مسئله آن است که اقتصاد در ایران دولتی است و بخش خصوصی در این چرخه سهم اندکی دارد.

شاخص توسعه انسانی ایران در سال ۲۰۲۰

آخرین شاخص توسعه انسانی منتشرشده مربوط به سال  ۲۰۲۰ است که در فهرست توسعه انسانی برنامه توسعه سازمان ملل متحد می‌توانید آن را با جزئیات مشاهده کنید. کشورهای نروژ، ایرلند و سوئیس به ترتیب در رتبه‌های اول تا سوم این فهرست قرار گرفته‌اند.

در فهرست شاخص توسعه انسانی ۵۰ کشور ابتدایی لیست به عنوان کشورهایی با توسعه انسانی بسیار بالا (کاملا توسعه‌یافته) شناخته می‌شوند. سنگاپور، ژاپن و کره جنوبی کشورهای آسیایی هستند که در این فهرست بین ۵۰ کشور قرار دارند. البته کشورهای مانند بحرین، امارات و قطر هم به مدد درآمدهای نفتی در این لیست به چشم می‌خورند.

۵۰ کشور دوم لیست مذکور، کشورهایی با توسعه‌یافتگی بالا هستند. پس از آن کشورها به ترتیب توسعه‌یافتگی متوسط و بعد از آن پایین دارند. ایران در این فهرست در رده ۵۰ کشور دوم قرار دارد که نشان از توسعه‌یافتگی بالای آن دارد. رتبه شاخص توسعه انسانی ایران در سال ۲۰۲۰، برابر با ۷۰ است. کشورهایی نظیر گرجستان، کویت و صربستان رتبه بالاتری نسبت به ایران دارند. هم‌چنین کشورهای مکزیک، اوکراین و برزیل در رده‌های پایین‌تر قرار دارند. شاخص توسعه‌یافتگی در ایران عدد ۰.۷۸۳ را نشان می‌دهد. متوسط امید به زندگی در کشور ما ۷۶.۷ سال بیان شده است. هم‌چنین مطابق داده‌های این گزارش، تولید ناخالص داخلی برابر با ۱۲ هزار و ۴۴۷ دلار بوده است.

موانع توسعه در ایران چیست؟

ایران به لحاظ اقتصادی جایگاه بسیار بالایی دارد. کشور ما ۲۶اُمین اقتصاد بزرگ دنیا را دارد. پس چرا باید جایگاه‌مان در فهرست این شاخص پایین باشد؟ مهم‌ترین موانعی که در این مسیر سد راه کشور ما هستند، عدالت و اشتغال است. دلایل دیگری که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد به شرح زیر هستند:

• همسایگی با کشورهای پرتنش
• عدم سرمایه‌گذاری درآمد ملی به منظور توسعه کشور و خروج مستقیم دلارهای نفتی
• وابستگی مردم به یارانه‌
• فضای نامناسب کشور برای مشاغل خصوصی
• ریسک سیاسی بالا و عدم وجود ثبات و آرامش در سیاست‌های خارجی
• ترک کشور توسط نخبگان به دنبال بحران‌ها و مشکلات مدنی، اقتصادی و سیاسی
• بی توجهی به مسائل زیست‌محیطی و توسعه پایدار
• نفت و بیماری هلندی در کشور

جمع‌بندی

شاخص توسعه انسانی HDI شاخصی است که کیفیت زندگی را از سه حوزه‌ی امید به زندگی، تحصیلات و میزان درآمد بررسی می‌کند. یعنی این شاخص چنین بیان می‌کند که اگر سه فاکتور بالا میزان مطلوبی داشته باشد، می‌توان از یک زندگی خوب و استاندارد بهره‌مند شد. معیارهای این شاخص خود به عوامل ریزتری تقسیم می‌شوند که بررسی آن‌ها به طور کلی می‌تواند تصویر تقریبا مناسبی از یک جامعه منعکس کند. ارزش عددی این شاخص بین صفر و یک است. کشورهایی که با توجه به این شاخص نمرات بالاتری کسب کنند، در دسته کشورهایی با توسعه‌یافتگی بسیار بالا قرار می‌گیرند. کشور ما در فهرستی که در سال ۲۰۲۰ منتشر شد در رده هفتادم قرار گرفت که نشان از توسعه‌یافتگی خوب و رو به رشد آن دارد. البته نباید این مسئله را چنین تلقی کرد که این شاخص بدون عیب است؛ کمّی بودن محاسبات یا نابرابری از جمله این انتقادات به شمار می‌روند که باعث پدید آمدن شاخص توسعه انسانی تعدیل‌شده با نابرابری (IHID) شده است.