اتاق پایاپای چیست؟ هسته مرکزی معاملات بورس کالا

همه‌‌ی افرادی که کالایی را می‌خرند یا می‌فروشند در درجه‌ی اول باید به طرف مقابل‌شان اعتماد کنند. بدون وجود اعتماد معامله‌ای انجام نمی‌شود. در یک قرارداد طرفین به دنبال چیزی هستند که امنیت معامله و پرداخت‌ها را تضمین کند. این همان کاری است که اتاق پایاپای بورس کالا انجام می‌دهد. یعنی تضمین می‌کند که امنیت معاملات برقرار است و قرار نیست هیچ‌کدام از طرفین ضرر کنند. با مطالعه‌ی این مقاله از توان تحلیل می‌توانید بفهمید که اتاق پایاپای بورس کالا چیست و چطور می‌تواند وظیفه مهم تسویه و تضمین را انجام دهد.

اتاق پایاپای چیست؟

اتاق پایاپای یکی از ابزارهای مهم بورس کالای ایران است که وظیفه آن تسویه و تضمین معاملات است. این اتاق که نام انگلیسی آن Clearing House است قبل از عرضه، قبل از معامله و بعد از آن، و هم‌چنین در جریان فرآیند تسویه و پایاپای در بورس کالا وظایف مهمی را ایفا می‌کند.

اما اهمیت وجود اتاق پایاپای در بورس کالا چیست؟ این بزار به یک‌پارچگی و انسجام معاملات بازار کمک می‌کند و یکی از نقاط قوت بورس کالاست. وجود این اتاق باعث اعتماد طرفین به بورس کالا و در نتیجه رونق آن می‌شود. عملکرد درخشان این اتاق طی سال‌هایی که از تاسیس آن گذشته است، کاملا شفاف و مثبت بوده است.

تمام مستندات و مدارک لازم برای عرضه، سپرده‌ها و تضامین موردنیاز با توجه به ضوابط و قوانین موجود در این اتاق کنترل می‌شود. در عرضه‌های کالا، لازم است که این اتاق موافقت یا مخالفت خود را یک روز قبل از عرضه به اطلاع سازمان بورس و کارگزار عرضه‌کننده اعلام کند. این مسئله نشان می‌دهد که اتاق پایاپای به جرات یکی از ارکان مهم بورس کالاست که بدون وجود آن کار این بازار به مشکل برمی‌خورد.

اتاق پایاپای بانکی چیست؟

با توجه به توضیحات بالا می‌فهمیم که اتاق پایاپای به طور کلی موجودیتی است که امنیت پرداخت‌ها را در معاملات تضمین می‌کند. اتاق پایاپای در بانک‌ها وظیفه بررسی چک‌ها و منابع مالی را به عهده دارد. به کمک اتاق پایاپای بانک پرداخت‌های خرد بین بانکی مشتریان به تعداد انبوه، مکانیزه می‌شود. به این ترتیب می‌توانیم پولی را از حسابی در یک بانک به بانک دیگری به صورت الکترونیکی حواله کنیم. این فقط یکی از خدمات این اتاق است اما سامانه پایا (اتاق پایاپای بانکی) خدمات دیگری هم دارد. خدماتی مثل پرداخت حقوق و مستمری، پرداخت بهای خدمات و کالا،‌ پرداخت اقساط خرید کالا و پرداخت سود سهام اوراق بهادار از جمله‌ی این موارد هستند.

در این اتاق تراکنش‌های زیادی به صورت دسته‌ای و انبوه پردازش می‌شوند. انتقال اعتبار می‌تواند شامل موارد زیر باشد که پرداخت‌کننده آن را انجام می‌دهد:

• سپرده مستقیم
• لیست حقوق و دستمزد
• پرداخت خرده‌فروشی
• پرداخت فروشنده

در واریز مستقیم صاحب حساب این اجازه را به بانک می‌دهد که مبالغی را از حساب او کسر و به حساب سایرین در بانک‌های دیگر منتقل کند. در برداشت مستقیم هم بانک این اختیار را دارد که مبالغی را از حساب‌های دیگر بردارد و به حساب شخصی دیگر واریز کند. البته در این شرایط حتما از قبل بدهکاران و بستانکاران با هم توافق می‌کنند.

اتاق پایاپای چطور می‌تواند قراردادها را تضمین کند؟

حالا که حرف از تضمین شد، سوال اینجاست که این تضامین شامل چه مواردی هستند. یعنی می‌خواهیم بدانیم اتاق پایاپای قبل از عرضه چه مواردی را کنترل می‌کند و چطور این کار را انجام می‌دهد. مهم‌ترین قسمت این کار به کنترل تضامین و وثیقه‌های عرضه کننده یا کارگزاری های مربوط است.

تمام این کارها برای آن انجام می‌شود که ریسک‌های معاملاتی کنترل شوند. کارگزاران عرضه‌کننده برای اینکه تضامین کافی را ارائه کنند از روش‌هایی مثل تودیع وجه و یا تسویه تعهدات بازی که از قبل مانده‌اند استفاده می‌کنند. مطابق مصوبه هیئت مدیره بورس کالای ایران پس از عرضه کالاها و در جریان معامله، تامین تمام و کمال تضامین با توجه به مقررات سازمان بورس انجام می‌شود. در نهایت قراردادهایی مجزا و مشخص به اتاق پایاپای ارسال می‌شود این اتاق وظیفه خود را شروع می‌کند.

مثالی از کارکرد اتاق پایاپای در بورس

قبل از آنکه به فرایند تسویه و پایاپای و نقش اتاق پایاپای در بورس کالا اشاره کنیم، بهتر است اول مثالی را با هم بررسی کنیم تا بهتر بتوانیم سازوکار پایاپای را درک کنیم. فرض کنید یک قرارداد آتی سکه خریده‌اید که قیمت هر سکه در آن یک میلیون تومان است. پس برای یک قرارداد با ۱۰ سکه، باید ۱۰٪ از مبلغ قرارداد یعنی یک میلیون تومان را به عنوان وجه تضمین به حساب بورس واریز کنید. فرض کنید قرارداد را در تاریخ دوم دی ماه امضا کرده‌اید و حالا ۱۵ دی است و قیمت هر سکه ۵۰ هزار تومان بالا رفته است.

پس به ازای این مسئله اتاق پایاپای سود خریدار را از حساب تضمین فروشنده کم می‌کند و به خریدار می‌دهد. در سمت مقابل اگر قیمت سکه کم شود، این بار اتاق پایاپای مبلغ را از حساب خریدار کم می‌کند و به حساب فروشنده واریز می‌کند. این بده و بستان‌ها تا پایان قراداد ادامه پیدا می‌کند و در نهایت قرارداد به اتمام می‌رسد.

نکته‌ی مهمی که در اینجا وجود دارد این است که اگر وجه تضمین هر کدام از دو طرف معامله با توجه به این برزورسانی‌ها آن‌قدر کم شود که از حداقل وجه تضمین اولیه‌ای که بورس آن را مشخص کرده است هم کمتر شود، اعلامیه‌‌ای صادر می‌شود تا بر اساس آن تصمیم‌گیری در خصوص ادامه‌ی قرارداد انجام شود.

فرایند تسویه و پایاپای در بازار فیزیکی بورس کالا

تسویه و تضمین معاملات در اتاق پایاپای به دو شکل اعتباری و نقدی انجام می‌شود. اصلا هم فرقی نمی‌کند که آیا قراردادها نقدی هستند، سلف هستند یا نسیه.

• تسویه نقدی: در این شیوه تسویه خریدار باید طی مدت مقرر (حداکثر سه روز کاری)، وجه قرارداد را به همراه کارمزد طرفین به حساب تسویه واریز کند.
• تسویه اعتباری: کارگزار خریدار باید پس از تایید فروشنده و کارگزار سمت مقابل، سند تسویه را به همراه مستندات دیگر به اتاق پایاپای ارائه کند. در این سند فروشنده باید این مسئله را اعلام کند که مبلغ قرارداد را دریافت کرده است.

در ادامه برای این که بیشتر با جزئیات این فرایند آشنا شویم مسائل مهم تسویه و پایاپای را توضیح می‌دهیم.

مهلت تسویه در بورس کالا

اولین مسئله‌ی مهم به مهلت تسویه مربوط است. فرصت تسویه در بورس کالا حداکثر سه روز کاری بعد از امضای قرارداد است. هیئت مدیره بورس کالای ایران این زمان بندی را تصویب کرده است و امکان تغییر در مصوبات قبلی هم وجود دارد. آخرین فرصت برای واریز وجه قرارداد ساعت ۱۵ روز سوم بعد از امضای آن است. فیش‌های واریزی به همراه مدارک دیگری که نیاز است باید هر روز قبل از ساعت ۱۵ از طریق سامانه کارگزاری به اتاق پایاپای بورس ارسال شود تا فرایند تسویه انجام شود. 

حساب عملیاتی

منظور از حساب عملیاتی یک حساب بانکی است که اتاق پایاپای آن را معرفی می‌کند تا تسویه‌ها از طریق این بانک انجام شود.

جرایم تاخیر تسویه

بالاتر گفتیم که تسویه باید ظرف سه روز کاری انجام شود. اما اگر این اتفاق نیفتد مشتری باز هم فرصت پرداخت دارد. یعنی می‌تواند حداکثر هفت روز پس از گذشت مهلت، تسویه را انجام دهد. هر یک روز تاخیر در پرداخت جریمه‌ای معادل ۰.۲۵٪ ارزش معامله را برای خریدار به همراه دارد. این مبلغ به حساب فروشنده واریز می‌شود. اما اگر فروشنده نخواهد این جریمه را دریافت کند و منصرف شود، اتاق پایاپای تسویه را با «تایید خاص» انجام می‌دهد.

فسخ معامله

سوالی که پیش می‌آید این است که اگر خریدار حتی در این هفت روز هم تسویه را انجام ندهد چه می‌شود؟ اتاق پایاپای در چنین شرایطی وظیفه دارد معامله را فسخ کند. کارگزار خریدار هم باید ۵٪ از ارزش معامله را در قالب خسارت انفساخ به اضافه‌ی کارمزد طرفین واریز کند.

اکنون ساز و کار تسویه و پایاپای طوری است که ارزش هر قرارداد با توجه به کد شناسه‌ای که می‌توان مشخصات اجزای قرارداد را از طریق آن فهمید تعیین می‌شود. این میزان به حساب عملیاتی که از قبل مشخص است واریز می‌شود. یک نکته‌ی مهم در اینجا وجود دارد و آن هم اینکه واریز وجوه قرارداد از طرف خریدار تنها ملاک تسویه نیست. بلک هکارگزار باید انتقال وجه و دریافت مبلغ را به صورت نهایی تایید کند.

تحویل کالا

وقتی قرارداد تسویه می‌شود نوبت به تحویل کالا می‌رسد. فروشنده باید کالای موضوع قرارداد را درست در زمانی که از قبل و در اطلاعیه عرضه آمده است به خریدار تحویل بدهد. فروشنده حداکثر سه روز کاری بعد از مهلت تسویه وقت دارد تا کالاهای قراردادهای نقدی و نسیه را تحویل خریدار دهد. اگر عملیات تسویه مطابق زمان‌بندی انجام نشود و تاخیری پیش بیاید، مهلت تحویل کالا هم به همان اندازه زیاد خواهد شد.

اما در قراردادهای سلف که سررسیدشان کمتر از یک ماه است، زمان تحویل حداکثر پنج روز تقویمی بعد از تمام شدن سررسید است. هم‌چنین در قراردادهای سلفی که سررسیدشان ۳۰ روز یا بیشتر است، مهلت تحویل حداکثر ۱۵ روز زیادتر می‌شود.

تسویه و پایاپای در بازار فرعی بورس کالا

برای آشنایی با فرایند تسویه و پایاپای در بازار فرعی بورس کالا، باید دو شیوه‌ی عرضه را بررسی کنیم. این دو شیوه عبارت‌اند از:

• حراج حضوری
• عرضه یکجا

که در ادامه آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.

حراج حضوری

در این شیوه از عرضه کالا در بازار فرعی بورس کالا، مواردی مثل ثبت سفارش، معاملات، تسویه و پایاپای و تحویل کالا بر اساس مقررات خاصی انجام می‌شود که بازار فیزیکی آن‌ها را مشخص کرده است. در این روش، اگر قیمت معاملات در کشف قیمت، به اندازه حداقل خرید نباشند، عرضه‌کننده فرصت دارد تا پنج روز پس از اولین عرضه، دوباره کالای خودش را عرضه کند. اگر در جریان دومین عرضه هم فروش انجام نشود، عرضه کالا از طریق ارائه درخواستی به سازمان بورس انجام می‌شود. در این صورت است که فرآیند پذیرش و عرضه دوباره انجام خواهد شد.

عرضه یکجا

در روش عرضه یکجا فروشنده باید ۳٪ از ارزش کالای خودش را با توجه به قیمت پایه به کارگزارش بدهد. تفاوتی هم ندارد که معامله به صورت نقد است یا با ضمانت‌نامه بانکی انجام شده است. حالا باید ببینیم اتاق پایاپای در این وسط چه نقشی دارد. کارگزار باید مبلغ مذکور را به حساب اتاق پایاپای واریز کند. پس از آن تاییدیه‌ای را از این اتاق دریافت کند که نشان می‌دهد این کارگزار تضامین لازم را به اتاق سپرده است. سپس این تاییدیه باید در اختیار سازمان بورس قرار بگیرد. عرضه‌کنندگان دولتی مشمول این ماده نمی‌شوند و از این قاعده مستثنی هستند.

اما در مورد عرضه کالا به صورت یکجا از جانب دستگاه‌های اجرایی که موضوع ماده پنج قانون مدیریت خدمات کشوری هستند، دریافت وجوه و تضامین برای عرضه کالا طبق مصوبه هیئت مدیره شرکت موضوع بند ۱۹ ماده یک دستورالعمل تسویه و پایاپای معاملات بورس کالای ایران صورت می‌گیرد.

نکات

• بعضی از مواقع هم کارگزار فروشنده پس از انتشار اطلاعیه عرضه، انصرافش را قبل از شروع عرضه اعلام می‌کند. اگر سازمان بورس انصراف را تایید کند یا اگر کالا خریداری نداشته باشد و معامله‌ای انجام نشود، تمام تضامینی که فروشنده از همان اول به اتاق پایاپای سپرده بود به او پس داده می‌شود. برای این کار به یک تاییدیه از بورس نیاز داریم. یعنی سازمان باید مطمئن شود که که کارگزار تمام مقررات لازم را به درستی انجام داده است و هیچ مغایرتی در جریان عرضه‌اش وجود نداشته است. به این ترتیب تضامین حداکثر تا دو روز بعد از انصراف یا تا پایان جلسه معاملاتی به فروشنده پس داده می‌شود.
• در عرضه یکجا کارگزار خریدار تنها وقتی می‌تواند سفارش‌ها را در سامانه معاملاتی وارد کند که ۳٪ از ارزش کالای مورد معامله را با توجه به قیمت پایه (چه به شکل نقدی و چه به شکل ضمانت‌نامه بانکی بدون قید و شرط) از خریدار دریافت کند. پس از آن هم باید این مبلغ را به حساب اتاق پایاپای بورس کالا بریزد. در پایان باید تاییدیه‌ای از اتاق پایاپای بگیرد که نشان می‌دهد تمام تضامین را پرداخت کرده است. سپس باید تاییدیه را به سازمان بورس ارائه کند.
• وقتی کارگزار خریدار نتواند معامله‌ای انجام دهد اول از همه سازمان بورس باید این مسئله را تایید کند که اقدامات او هیچ مغایرتی با قوانین و مقررات ندارد. بعد از‌ این است که تضامین حداکثر تا دو روز بعد از زمان انجام معامله به او پس داده می‌شود.

قطعیت معامله در عرضه یکجا

در این بخش می‌خواهیم ببینیم چه مواردی باعث می‌شوند معامله‌ای در عرضه یکجا با قطعیت انجام شود. خریدار موظف است بخش نقدی را پرداخت کند. بعد از آن باید سند تسویه خارج از پایاپای را هم بر اساس قوانین ارائه کند. در این راستا باید به چند نکته هم توجه کرد:

• خریدار باید بخش نقدی را در مهلت معین و از طریق کارگزار خریدار پرداخت کند. پس از این کار، مبلغ مذکور به حساب اتاق پایاپای واریز خواهد شد.
• اگر خریدار بتواند در جریان عرضه برنده رقابت شود، باید شرایط تحقق معامله را که در اطلاعیه عرضه مشخص شده است فراهم کند. فروشنده هم وظیفه دارد که سند تسویه خارج از پایاپای را امضا کند. بعد از آن هم باید سند امضاه شده را به کارگزار خودش ارائه کند.
• کارگزار فروشنده هم باید سند تسویه بخش غیر نقدی خارج از پایاپای را به سازمان بورس تحویل بدهد. این سند باید بعد از اینکه تمام شرایط معامله از طرف خریدار فراهم شود و تعهدات نیز به درستی انجام شوند تکمیل می‌شود. وقتی فروشنده این سند را با همان ترتیبی که در آن قید شده است امضا می‌کند، نشان از قطعیت معامله دارد.
• اگر خریدار بخش نقدی را در زمان مقرر و مطابق با شرایطی که در اعلامیه عرضه مشخص شده است به حساب اتاق پایاپای واریز نکند یا هیئت داوری با توجه به حرف‌های طرفین متوجه ین قضیه شود، اتاق پایاپای وارد عمل می‌شود. یعنی تمام کارمزدها و کسورات مصوب را از محل تضامینی که در ماده ۱۴ این دستورالعمل مشخص شده است کسر می‌کند. بقیه‌ی مبلغ را هم به عنوان وجه تضمین ناشی از کوتاهی خریدار در ایفای تعهداتش به حساب کارگزار فروشنده واریز می‌کند. کارگزار هم این مبلغ را به فروشنده تحویل خواهد داد. اتاق پایاپای در اینجا نقش پررنگی دارد و می‌تواند تضمین و تسویه معاملات را به خوبی انجام دهد.
• ممکن است خریدار تمام موارد را به درستی انجام بدهد ولی فروشنده سند تسویه خارج از پایاپای را امضا نکند. وقتی هیئت داوری بر اساس اقرار طرفین این مسئله را می‌فهمد تمامی کارمزدهای مربوط به معامله از محل تضمین موضوع ماده ۱۳ دستورالعمل کم می‌شود. پس از این کار بقیه‌ی مبلغ به عنوان وجه تضمین به خریدار داده می‌شود.
• اگر فروشنده سند تسویه خارج از پایاپای را به اتاق پایاپای ارائه نکند، معامله‌ای انجام نمی‌شود. اختلافاتی که در این شرایط به وجود می‌آیند با توجه به موارد مندرج در ماده ۳۶ قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران قابل رسیدگی هستند.
• اگر معامله به هر دلیلی انجام نشود، بخش نقدی که خریدار آن را پرداخت کرده است (منهای ۳٪ موضوع ماده ۱۴ دستورالعمل) به کارگزار خریدار پس داده می‌شود. دستگاه‌ها و شرکت‌های دولتی و سایر دستگاه‌های اجرایی موضوع ماده پنج قانون مدیریت خدمات دولتی، مشمول این ماده نمی‌شوند.
• با تحویل سند تسویه خارج از پایاپای به بورس و تایید معامله توسط سازمان، می‌توانیم از قطعیت معامله مطمئن شویم. فرایند معامله و تسویه هم در این حالت به پایان می‌رسد. تضمین و تسویه معاملات تا جایی که به بازار بورس مربوط است به صورت کامل انجام می‌شود. بعد از این دیگر سازمان بورس در خصوص تعهدات ناشی از معامله از طرف هر کدام از طرفین هیچ مسئولیتی ندارد. مثلا تحویل کالا یا تسویه بخش غیرنقدی، به عهده طرفین است و بورس مسئولیتی در این رابطه ندارد.

ضوابط اختصاصی و اموال غیرمنقول در بازار فرعی پایاپای و تسویه بورس کالا

مشتری‌ها بعد از انتشر اطلاعیه عرضه می‌توانند با توجه به مهلت بازدیدی که در این اطلاعیه آمده است معرفی‌نامه‌ای را از کارگزار خودشان دریافت کند. کارگزار باید مجوز معامله در بازار فرعی را داشته باشد. پس از آن مشتری می‌توند از اموال غیرمنقولی که در بورس کالا عرضه شده است بازدید کند. هیئت مدیره بورس وظیفه تعیین ضوابط و شرایط تعیین کارشناس یا کارشناسان رسمی دادگستری را به عهده دارد.

در معامله اموال غیرمنقول، مبایعه‌نامه‌ای که مطابق فرمت مشخص شده در اطلاعیه عرضه امضا شده باشد، از جمله مهم‌ترین بخش‌های سند تسویه خارج از پایاپای است. این مبایعه‌نامه مطابق ترتیبات اجرایی مصوب هیئت مدیره بورس، در مرجعی تنظیم خواهد شد که آن هیئت مدیره مشخص کرده است.

جمع بندی

اتاق پایاپای یکی از مهم‌ترین بخش‌ها بورس کالاست که وظیفه مهمی را به عهده دارد. این اتاق در تسویه قراردادهای معاملاتی (چه به صورت اعتباری و چه به صورت نقدی) نقش بسیار مهمی به عهده دارد. اتاق پایاپای وجوه تضمین مشخصی را با توجه به ارزش قرارداد از طرفین دریافت می‌کند. این‌طور طرفین می‌توانند مطمئن باشند که اگر طرف مقابل‌شان به تعهداتش عمل نکند، خسارت‌شان از محل این تضامین قابل پرداخت است. هر معامله آتی که انجام می‌شود یک اتاق پایاپای مشخص دارد. ثبت تمام اسناد و مدارک توسط این اتاق انجام می‌شود و اگر بعدها مشکلی پیش بیاید تمام موارد از طریق این اتاق قابل ردیابی و پیگیری است. یکی از مهم‌ترین وظایف این اتاق کنترل ریسک نکول است.

سوالات متداول با پاسخ‌های کوتاه