چرخه‌های تجاری؛ بازی اوج و رکود در اقتصاد

تا به حال به این فکر کرده‌اید که یک اقتصاد پویا و سازنده چه اهدافی دارد؟‌ یک پاسخ ساده به این سوال این است که بهره‌مندی از ثبات و رشد اقتصادی اهداف والای اقتصادی هستند. اما گاهی چرخه‌های تجاری در اقتصاد پدید می‌آیند که مانع رسیدن به این اهداف می‌شوند. دولت‌ها با برنامه‌ریزی‌های مختلفی که انجام می‌دهند همیشه در تلاش هستند تا به اهداف مذکور دست پیدا کنند اما نوسان‌های اقتصادی و اتفاقات متعددی پدید می‌آیند و مشکلاتی را در انجام این مهم رقم می‌زنند.

این وقایع و نوسان‌های سیاسی و اقتصادی، نهایتا به ایجاد چرخه‌های تجاری منجر می‌شوند. گستردگی و وسعت این چرخه‌ها به حدی است که گاه ممکن است بر تمام بخش‌های اقتصادی و بازارهای مالی نیز اثر بگذارد. به دلیل همین اهمیت است که تصمیم گرفتیم در این مطلب، نگاهی به چرخه‌های تجاری در اقتصاد و دلایل وقوع آن بیندازیم.

بررسی مفهوم چرخه‌های تجاری در اقتصاد

در طول زمان بسیاری از اقتصاددانان چرخه‌های تجاری در اقتصاد را مورد بررسی قرار داده و آن را تحلیل کرده‌اند. این افراد به این چرخه‌ها به دید نوسان‌های قاعده‌مندی نگاه می‌کنند که در اقتصاد کلان جای می‌گیرند و چندین مرتبه تکرار می‌شوند.

چرخه‌های تجاری در مرحله‌ اولیه خود یک دوره رونق را تجربه می‌کنند. این امر در تمام بخش‌های اقتصاد به چشم می‌خورد. پس از اتمام این دوره است که شاهد رکود اقتصادی خواهیم بود. در واقع می‌توان چنین گفت که چرخه‌های تجاری در اقتصاد همان نوسان‌های اقتصادی هستند که در برهه‌های زمانی مشخصی رخ می‌دهند.

به طور کلی چرخه تجاری (Business Cycle) نشان‌دهنده اوضاع اقتصادی هر کشور در برهه‌های زمانی مختلف است. نام‌های دیگر این چرخه عبارت‌اند از چرخه اقتصادی و چرخه تبادل.

مشخص است که هر نوسانی در چرخه‌های تجاری نمود پیدا نمی‌کند. نوسان‌هایی که از آن‌ها صحبت می‌کنیم باید الگوی مشخصی داشته باشند. برای این‌که بتوانیم تمایزی میان چرخه‌های تجاری در اقتصاد و سایر نوسان‌ها قائل شویم باید به چند ویژگی توجه کنیم.

به عنوان مثال نوسان‌های چرخه تجاری در سطح کلان رخ می‌دهند و به همین دلیل تمام متغیرها را دستخوش تغییر می‌کنند. به علاوه هم‌زمانی رونق و یا رکود اقتصادی در فعالیت‌های اقتصادی مختلف یکی دیگر از ویژگی‌هایی است که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد. همین امر دلیل تمایل اقتصاد به عملکرد انقباضی را در دوران رکود اقتصادی نشان می‌دهد. الگوهای رشد و کسادی در چرخه‌های اقتصادی مدام تکرار می‌شوند. اما نکته این‌جاست که شدت و میزان گستردگی و ابعاد نوسان‌ها با هم تفاوت دارد.

دوران رشد و دوران رکود اقتصادی

هنگامی که در دوران رشد اقتصادی به سر می‌بریم، تمام معیارهای اقتصادی از جمله سرمایه‌گذاری، تولید، اشتغال و … همگی رو به رشد هستند. در این شرایط، اقتصاد بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود. نقطه مقابل زمانی است که شاهد رکود هستیم. در این شرایط معیارهایی که به آن‌ها اشاره شد کم می‌شوند. نتیجه این امر چیزی جز کوچک شدن اقتصاد نیست.

برخی از اتفاقات و نوسان‌های اقتصادی و هم‌چنین وقایع سیاسی مهم، نقاطی را به وجود می‌آورند که از زمان رونق و یا رکود اقتصاد خبر می‌دهد. زمانی که چرخه‌های تجاری در اقتصاد در پایین‌ترین نقطه‌ خود قرار دارند و تا بالاترین مکان حرکت می‌کنند، شاهد رونق اقتصادی هستیم. در سمت مقابل پایین آمدن چرخه‌های تجاری از قله تا پایین‌ترین قسمت، دوران رکود را ایجاد می‌کند.

اما چرخه‌های تجاری تا چه زمانی به طول می‌انجامند؟ این امر در گرو عوامل متعددی است. برخی از مواقع این چرخه‌ها کوتاه‌مدت هستند و گاهی ممکن است بلندمدت باشند و چندین سال ادامه داشته باشند. اما به طور کلی می‌توان یک دسته‌بندی را در این خصوص ارائه داد. بر این اساس سه نوع چرخه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت خواهیم داشت. چرخه کوتاه‌مدت از یک تا سه سال، میان‌مدت از سه تا ۱۵ سال و بلندمدت بیش از ۱۵ سال طول می‌کشد.

بخش‌های چرخه‌‌های تجاری در اقتصاد

چرخه‌های اقتصادی چهار دوره مختلف دارند که عبارت‌اند از:

• دوران شکوفایی یا Boom: این دوران همان زمانی است که اقتصاد رونق می‌گیرد. ماحصل این امر افزایش تورم است. در پی این رونق، نرخ بهره و بیکاری کم می‌شود. نقدینگی نیز افزایش پیدا می‌کند و هم‌چنین پول ملی تقویت خواهد شد. در چنین شرایطی افراد به دنبال فرصت‌های سرمایه‌گذاری می‌روند تا دارایی‌های خود را بیشتر کنند.
• اوج یا Peak: نقطه اوج بالاترین نقطه چرخه‌های تجاری را نشان می‌دهد.
• دوران رکود یا Recession: شرایط در این دوران دقیقا برعکس دوران رونق اقتصادی است. یعنی نرخ بیکاری افزایش و نرخ رشد و تولید کاهش پیدا می‌کند.
• بازیابی اقتصادی یا Recovery: نرخ رشد در این مرحله سرعت می‌گیرد و مجددا مثبت می‌شود. پس از این دوره، سیکل جدیدی از چرخه‌ تجاری آغاز خواهد شد.

در واقع این فازها، یک نموداری سینوسی را تشکیل می‌دهند که اوج آن‌ها رشد و شکوفایی اقتصادی را نشان می‌دهد و پایین‌ترین نقطه نمودار حاکی از رکود اقتصاد است.

اقتصاد ایران نیز تا کنون بارها شاهد دوران رشد و رکود بوده است. نوسان‌های اقتصادی همواره در اثر وقوع جنگ‌ها و تحریم‌ها خودنمایی کرده‌اند. اقتصاد ایران در طول عمر خود افزایش نرخ ارز، افزایش میزان صادرات و هم‌چنین افزایش بهای نفت را تجربه کرده است. این عوامل در کنار هم منجر به تشکیل چرخه‌های تجاری در اقتصاد ایران می‌شوند.

علل پدید آمدن چرخه‌های تجاری

گفتیم که چرخه‌های تجاری به دلایل مختلفی رخ می‌دهند. این دلایل می‌توانند به صورت مستقیم باشد یا ممکن است در جریان وقایعی تصادفی رخ دهند. به عنوان مثال اتفاق‌هایی از جمله شورش و جنگ، تغییرات دولت، تغییرات سیاسی و انقلاب را می‌توان در دسته عوامل غیرمستقیم جای داد.

نرخ بهره و بازارهای مالی از جمله سایر عوامل موثر در ایجاد چرخه‌های تجاری هستند. در پی کم شدن نرخ بهره، افراد سرمایه‌های خود را از بانک خارج می‌کنند و به بازارهای مالی نظیر بورس روی می‌آورند. در نتیجه این استقبال، سهام شرکت‌ها رشد می‌کنند و شاهد رونق اقتصادی خواهیم بود. اما زمانی که نرخ بهره بانکی افزایش پیدا می‌کند، شرایط برعکس خواهد بود. یعنی سپرده‌گذاران ترجیح می‌دهند دارایی خود را در بانک پس‌انداز کنند.

پژوهشکده پولی و بانکی در کشور ما، تحقیقات و گزارش‌هایی را در خصوص چرخه‌های تجاری انجام می‌دهد. بودجه ایران به درآمدهای نفتی وابسته است. به همین دلیل نوسان اقتصادی و تغییر قیمت نفت یکی از عواملی است که در ایجاد چرخه‌های تجاری نقش دارد. مطالعات بسیاری که در چرخه‌های تجاری صورت گرفته است، نشان می‌دهند که متغیرهای کلان اقتصای رابطه‌ای مستقیم و هم‌سو با تولید ناخالص داخلی دارند. تولید ناخالص داخلی (GDP) یکی از متغیرهای کلان در اقتصاد است. میزان این متغیر به صورت سالانه می‌تواند در شکل‌گیری دوره‌های رونق یا رکود اقتصادی موثر باشد.

زمانی که معیارهای کلان اقتصادی را بررسی کنیم، می‌توانیم از رونق یا رکود چرخه‌های تجاری در اقتصاد آگاه شویم. به همین ترتیب اقتصاددانان زیادی این معیارها را بررسی می‌کنند و در خصوص ایجاد چرخه‌های تجاری در آینده پیش‌بینی‌هایی را انجام می‌دهند.

جمع‌بندی

اقتصاد همواره در حال تحرک و پویایی است؛‌ گاه رو به رشد است و گاه در شرایط نامطلوبی به سر می‌برد. نوسان‌های اقتصادی همواره منجر به ایجاد چرخه‌های تجاری می‌شوند. چرخه‌های تجاری نوسان‌های دوره‌ای هستند که در برهه‌های مختلف در سطح کلان رخ می‌دهند. نقاط عطف این چرخه‌ها، همان نقاط اوج و یا کاهش فعالیت‌های تجاری هستند که دوران رشد یا رکود را رقم می‌زنند.

عوامل متعددی در ایجاد چرخه‌های تجاری دخیل هستند. این چرخه‌ها با در نظر گرفتن میزان پایداری و نوسان‌های موجود، در سه شکل کوتاه‌مدت، میان‌مدت و یا بلندمدت ایجاد می‌شوند. به طور کلی در هر کشوری چرخه‌هایی تجاری وجود دارد که با کشورهای دیگر متفاوت است. طبیعی است که عوامل تاثیرگذار بر این چرخه‌ها نیز متفاوت خواهند بود.