نشست بریکس (BRICS) در پکن | دنیا پوتین را بار دیگر روی صحنه می‌بیند
با حضور ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در نشست مجازی بریکس (BRICS)، این نخستین بار است که او از زمان آغاز تهاجم روسیه به اوکراین در مجمعی حاضر می‌شود که سران اقتصادهای بزرگ هم در آن حضور دارند. اجلاس سران بریکس پکن روز پنج‌شنبه ۲۳ ژوئن ۲۰۲۲ (۲ تیر ۱۴۰۱) به میزبانی پکن برگزار می‌شود. توان تحلیل در این مقاله که ترجمه‌ای از مطلبی تحت عنوان «In Beijing’s BRICS summit, Putin is back on the world stage» است، به چند و چون‌های پیش از این نشست پرداخته است. این مقاله یک روز پیش از این نشست در CNN منتشر شده است.
این اتفاق می‌تواند به معنای یک خوشامدگویی به پوتین باشد. چهره‌ی او در کنار رهبران کشورهای دیگری که با هم این گروه را تشکیل داده‌اند، روی صفحه ظاهر خواهد شد: شی جین پینگ (Xi Jinping) از چین، نارندرا مودی (Narendra Modi) از هند، ژائیر بولسونارو (Jair Bolsonaro) از برزیل و سیریل رامافوسا (Cyril Ramaphosa) از آفریقای جنوبی. این سیگنالی است برای روسیه. امری که نشان می‌دهد این کشور حتی در زیر فشار تحریم‌ها و اعتراضاتی که به دلیل جنگ از پوتین می‌شود، باز هم تنها نیست.
این پیام ممکن است حتی واضح‌تر از این هم باشد. چرا که چین و روسیه، چندین هفته قبل از آغاز تهاجم، اعلام کردند که روابطی «بدون محدودیت» دارند. هم‌چنین هیچ کدام از رهبران بریکس روسیه را به صراحت محکوم نکرده‌اند و از دوستان غربی خود دوری کرده‌اند. حتی با وجود اینکه منافع‌شان در عدم تایید اقدامات روسیه نهفته است.
اما در زیر این تصویر سطحی، تهاجم پوتین به احتمال بالا باعث پیچیدگی در بریکس می‌شود. بریکس گروهی است که از اقتصادهای نوظهور تشکیل شده و بیش از ده سال از عمر آن می‌گذرد. بریکس از قبل، با توجه به بی‌اعتمادی بین اعضا و ایدئولوژی‌های ناسازگار میان آن‌ها کار دشواری پیش رو داشته است.
اما کارشناسان می‌گویند تصمیم این گروه برای پیگیری چهاردهمین نشست سالانه سران بریکس نشان از دیدگاه کشورهای عضو دارد. دیدگاهی در مورد نظم جهانی و در همین راستا موقعیت اوکراین با دیدگاهی متفاوت نسبت به دیدگاه غرب.
سوشانت سینگ (Sushant Singh) کارشناس ارشد مرکز تحقیقات سیاست (CPR) در دهلی نو می‌گوید: «ما داریم از برخی اقتصادهای بسیار بزرگ حرف می‌زنیم که رهبران‌شان مایل‌اند با پوتین دیده شوند؛ حتی اگر این دیدار فقط در یک پلتفرم مجازی باشد.» او در ادامه گفت: «این یک همکاری و مشارکت مرسوم و عادی است که هر ساله اتفاق می‌افتد و هنوز هم ادامه دارد. اما این حقیقت که از پوتین استقبال می‌شود، هنوز طرد نشده و از این دایره بیرون گذاشته نشده است امتیاز بزرگی برای پوتین به شمار می‌رود.» چند روز بعد از اجلاس سران بریکس، نشست بلوک اقتصادهای پیشرفته جهان موسوم به گروه هفت برگزار می‌شود. گروهی که علیه تجاوز روسیه یک‌صدا شده‌اند و مسکو را پس از الحاق کریمه در سال ۲۰۱۴ از جمع خود بیرون کردند.
روزگار نابه‌سامان
ناظران انتظار دارند که بریکس بر خلاف گروه هفت، وقتی که در نشست روز پنج‌شنبه صحبت از اوکراین می‌شود، با ملایمت رفتار کند. احتمال دارد که راه حلی مسالمت‌آمیز نیز مطرح شود. حتی اگر اعضای حاضر در این نشست، با احتیاط از غرب بخواهند که آثار تحریم‌هایش را بر اقتصاد جهانی در نظر بگیرد.
میزبان امسال پکن است که به لحاظ اقتصادی در میان پنج کشور عوض، قدرت‌مندترین آن‌هاست. کشورهایی که در مجموع حدود ۲۵٪ از تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می‌دهند. به نظر می‌رسد پکن بر روی دستور کار خود متمرکز شود: یعنی ترویج ابتکارات امنیتی و توسعه جهانی جدیدش به همراه عقب‌نشینی از آنچه ایالات متحده آن را «بلوک سازی» می‌داند.
شی ماه گذشته در طی سخنرانی وزرای امور خارجه بریکس چنین گفت که کشورهای بریکس باید «همکاری امنیتی و اعتماد سیاسی متقابل را تقویت کنند»، مسائل مهم بین‌المللی و منطقه‌ای را با هم هماهنگ کنند، منافع اصلی یکدیگر را رعایت کنند و «با سیاست‌های قدرت و تسلط‌گرایی مخالفت کنند». او در این سخنرانی از اعضای گروه خواست تا توسعه را در این «برهه‌ی نابه‌سامانی و دگرگونی» ارتقا دهند.
برخی از این بحران‌ها از جمله ناامنی غذایی و بحران افزایش بدهی در کشورهای در حال توسعه، مواردی هستند که ظاهرا فلسفه‌ی وجودی این گروه به شمار می‌روند. بریکس در سال ۲۰۰۹ به عنوان ابزاری برای «خدمت به منافع مشترک اقتصاد بازارهای نوظهور و کشورهای در حال توسعه» و رسیدگی به مشکلات مذکور به وجود آمد.
از زمان آغاز به کار این گروه، بریکس برای حضور بیشتر اقتصادهای نوظهور بزرگ در عرصه جهانی و مقابله با تسلط نامتناسب قدرت‌های غربی متحد شده است. آن‌ها آفریقای جنوبی را نیز در سال ۲۰۱۱ به عضویت این گروه در آوردند. این به معنی اصرار برای اصلاحات در صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی و در برخی موارد وارد کردن ضربات پنهان به اقدامات ناتوست.
شهار حمیری (Shahar Hameiri) استاد و اقتصاددان سیاسی در دانشگاه Queensland استرالیا می‌گوید دیده شده است که کشورها در خصوص مسائلی مانند نحوه تسویه مبادلات‌شان با ارزهای رایج خود –یعنی خارج از سیستم دلار آمریکا- با هم مباحثه می‌کنند. مسئله‌ای که حالا و پس از تحریم‌های غرب علیه روسیه برای بریکس اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
این موارد بانک مرکزی روسیه را از انجام بیشتر تراکنش‌‌ها با دلار آمریکا محروم کرده است. هم‌چنین باعث تحریم بانک‌ها شده و موسسات بزرگ را از سیستم‌های بانکی بین‌المللی حذف کرده است. این اتفاق موجب شده است تا کشورهایی که با روسیه تجارت می‌کنند، راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌ها پیدا کنند. هم هند و هم چین خریداران اصلی و جدی سوخت روسیه هستند.
حمیری گفت: «در نشست بریکس استقبال تمام قدی از روسیه نخواهیم داشت و بدون شک لحظات ناخوشایندی به وجود خواهد آمد. اما در پس این اوقات ناخوشایند (دلارزدایی) یکی از حوزه‌هایی است که این دولت‌ها در خصوص آن منافع مشترکی دارند. هر نوع اقدام معناداری در فاصله گرفتن از سیستم دلار آمریکا، قابل توجه است.»
اهداف متقابل
به رغم برخی از منافع مشترک، مدت‌هاست که گروه بریکس با مسائل مربوط به پیوستگی و انسجام درگیر بوده است. آن هم با توجه به تفاوت‌های فاحشی که در سیستم‌های اقتصادی و سیاسی و اعضا و منافع متفاوت ژئوپلیتیکی آن‌ها وجود دارد.
به جز این، پیچیدگی‌های ناشی از تهاجم روسیه به اوکراین ممکن است هرگونه نتیجه‌ی مهم این نشست را کمرنگ کند. به جز برزیل، سایر کشورهای عضو بریکس از رای دادن به قطع‌نامه مجمع عمومی سازمان ملل در خصوص خروج مسکو از اوکراین، خودداری کردند. قطع‌نامه‌ای که ۱۴۱ کشور از آن حمایت کرده‌اند.
چین هم ناتو را به تحریک روسیه علیه اوکراین متهم کرده است. در حالی‌که در مباحثات عمومی هند هم چنین گفتگوهای مشابهی به منتشر شده است. در آفریقای جنوبی، رامافوسا در اوایل سال جاری به قانون‌گذاران گفته بود که اگر ناتو به هشدارهای مربوط به عضویت اوکراین در بلوک اروپا توجه کرده بود، می‌شد از جنگ جلوگیری کرد.
هرچند برزیل در سازمان ملل تجاوز روسیه به اوکراین را محکوم کرد ولی بولسونارو رهبر این کشور، چند روز پیش با بیان این مسئله که برزیل کشوری بی‌طرف باقی خواهد ماند، دست به محافظه‌کاری زده است.
به گفته‌ی الکساندر گابویف (Alexander Gabuev) تحلیل‌گر روابط چین و روسیه، چین تحت شرایط عادی اقدامات معمول را دنبال می‌کند و بریکس را به عنوان جایگزینی نرم برای G7 تبلیغ می‌کند. هم‌چنین در تلاش است تا بریکس را به عنوان رهبری برای کشورهای در حال توسعه در برابر باشگاه دموکراسی‌های سرمایه‌داری ثروتمند به تصویر بکشد. او حرف‌های خود را با این جمله ادامه داد که اعضا از پروژه‌های کلیدی و مهم یکدیگر حمایت خواهند کرد.
گابویف که یکی از اعضای ارشد بنیاد کارنگی برای صلح بین‌الملل (Carnegie Endowment for International Peace) است می‌گوید: «این کار از آن‌جهت دشوارتر است که پوتین هم در جلسه حاضر است.»
در همین حال آنچه از قبل به عنوان منبع اختلافات داخلی در بریکس شناخته می‌شود هم‌چنان لاینحل باقی مانده است: تنش بین چین و هند که در سال ۲۰۲۰ حتی به یک درگیری مرزی خشونت‌آمیز هم منجر شد.
به گفته‌ی سینگ از CPR، بریکس از یک سو «راهی برای تضمین نوعی از تعامل با چین» برای هندوستان بوده است. او معتقد است: «این مسئله هم‌چنان بحرانی است. چرا که دهلی نو مراقب است که پکن را تحریک نکند. به ویژه آنکه با ایالات متحده، ژاپن و استرالیا در یک گروه امنیتی چهارعضوی شریک شده است. حالا آمریکا هند را به عنوان بخشی از استراتژی‌اش برای مقابله با چین قلمداد می‌کند.»
این ارتباطات باعث می‌شود که هند نسبت به حمایت از نتایج مهم اجلاس بریکس کمتر از خود تمایل نشان بدهد و بیشتر رفتاری ممتنع داشته باشد. سینگ می‌گوید: «افشای هرگونه طرح اساسی مرا متعجب خواهد کرد. چرا که هند در این صورت پیامی را به سه شریک غربی‌اش ارسال می‌کند و از تمایل خود برای همکاری نزدیک با چین و روسیه حرف می‌زند. این مسئله موقعیت هند را بسیار پیچیده می‌کند.»
نگرانی دیگر در خصوص واکنش سایر اعضای بریکس به گسترش اتحادیه و پذیرش کشورهای در حال توسعه‌ی بیشتر است. مسئله‌ای که مدت‌هاست مورد بحث است و ظاهرا چین در اجلاس روز پنج‌شنبه آن را مطرح و مدیریت خواهد کرد. وانگ یی (Wang Yi) وزیر امور خارجه چین در نشست ماه پیش با همتایان خود در بریکس از گروه خواسته بود تا «فرایند گسترش» یک کشور عضو را آغاز کنند.
گابویف از Carnegie Endowments می‌گوید چنین گسترشی می‌تواند به این برداشت‌ها دامن بزند که غرب استانداردهای دوگانه‌ای را برای حفظ هنجرهای بین‌المللی از خود نشان داده است. او مدعی است که این موضوع می‌تواند این ایده را تقویت کند که به جای آن کشورهای در حال توسعه باید این هنجارها را تنظیم و تدوین کنند.
او گفت: «اضافه شدن کشورهای دیگر به این گروه چیزی است که به آن مشروعیت بیشتری می‌بخشد. اما در عین حال اینکه آیا اکنون این اتفاق فراتر از نمادگرایی خواهد بود یا نه، مسئله‌ای است که در موردش مطمئن نیستم.»
