تهاتر؛ معامله‌‌ای برد-برد برای رفع نیاز دو طرف

در طول تاریخ انسان شیوه‌های متفاوتی را برای به دست آوردن چیزهایی که به آن‌ها نیاز داشته، به کار گرفته است. از جمله این روش‌ها نیز می‌توان به مبادله کالا با کالا اشاره کرد که بعدها جای خود را به معامله با استفاده از طلا و نقره داد. تغییر روش‌های مبادله ارزش در سیستم پولی هم در قالب ظاهری بوده است و هم به لحاظ مفهومی. یکی از قدیمی‌ترین شیوه‌هایی که در معاملات استفاده می‌شد، مبادله پایاپای یا تهاتر است. شاید ندانید تهاتر چیست اما تهاتر در معامله از دیرباز انجام می‌شده و اکنون نیز بر همان اساس و در قالبی متفاوت ادامه یافته است.

معنای لغوی تهاتر در معامله

تهاتر یک واژه عربی است که معنای لغوی آن یعنی باطل کردن ادعا. برای مشخص‌تر شدن مفهوم این لغت مثالی می‌زنیم. فرض کنید شما ادعایی را مطرح می‌کنید که بر اساس آن مبلغی را از دوست خود طلب‌کار هستید. زمانی که به محکمه مراجعه می‌کنید، دوست‌تان هم مدرکی ارائه می‌کند که بر اساس آن او نیز همین مبلغ را از شما می‌خواهد.

در این حالت شما و دوست‌تان یک‌دیگر را تهاتر کرده‌اید. هم‌چنین زمانی که دو نفر به صورت هم‌زمان هم‌‌دیگر را در انجام کاری متهم کنند، تهاتر صورت گرفته است. به طور کلی و با توجه به این موارد می‌توان تهاتر در معامله را چنین تعریف کرد:

انجام معامله‌ای که طرفین آن نتوانند هیچ‌گونه ادعایی مبنی بر این‌که مانده‌ای نزد دیگری دارند، مطرح کند.

تهاتر یا مبادله پایاپای چیست؟

هدف کلی از نگارش این مطلب، پرداختن به مفهوم تهاتر در معامله است. بنابراین این مساله را از جنبه‌های مختلف بررسی می‌کنیم. تهاتر که در انگلیسی با نام Barter از آن یاد می‌شود به یک شیوه معامله اطلاق می‌شود که فرد برای دریافت یک کالا یا خدمات، کالا یا خدمات دیگری را در ازای آن به فروشنده می‌دهد.

البته می‌توان به طرق دیگری نیز این واژه را تعریف کرد. یکی از این تعاریف در کتاب حقوق مدنی، مختصر قراردادها و تعهدات به قلم دکتر سید مرتضی قاسم‌زاده آورده شده است. بر این اساس، در این کتاب تهاتر در معامله به این شکل تعریف می‌شود:

برطرف شدن یا حذف دو دِین متقابل تا اندازه‌ای که با هم برابری کنند.

اگر بخواهیم به شکلی دقیق‌تر به این مفهوم بپردازیم، می‌توانیم بگوییم تهاتر به معنای معامله‌ای است که در انجام آن از هیچ ابراز مبادله بهره‌ای گرفته نمی‌شود.

ابزار مبادله

اما سوال دیگری که پیش می‌آید این است که ابزار مبادله چیست. هم‌چنین می‌خواهیم بدانیم نقش ابزار مبادله در تهاتر چیست. ابزار مبادله (Medium of Exchange) از جمله مفاهیمی است که می‌توان بر پایه آن معامله‌ای را انجام داد. یعنی حتی اگر شکل رایجی از پول در معامله استفاده نشود، این ابزار می‌توانند در نقش پول ظاهر شوند. با نگاهی ساده‌تر می‌توان پول را نیز در دسته ابزارهایی قرار داد که مردم برای انجام معاملات خود از آن بهره می‌برند.

ما پول را به ازای ارزش کالاها و خدمات مختلف می‌پردازیم. به عنوان مثال اگر برای گوشت و نان و برنج پول پرداخت می‌کنیم، به دلیل به دست آوردن ارزش مواد غذایی است. یا اگر زمین و خانه می‌خریم به دنبال ارزش این کار هستیم. ارزشی که در این مثال معادل است با آرامش، سیری و داشتن سرپناه.

اگر بخواهیم با چنین نگرشی مفهوم پول را توضیح دهیم، به حقیقت متوجه می‌شویم که جا دارد از آن با نام ابزار مبادله یاد کنیم. اما نباید این گمان بر ذهن ما سایه بیفکند که تنها پول به معنای کاغذی است که می‌تواند چنین نقشی را ایفا کند. از منظری می‌توان گفت هر چیزی که فضای زیادی را اشغال نکند و کمیاب باشد و هم‌چنین مردم آن را تقاضا کنند و بتوان به شیوه‌ای آن را وزن کرد یا شمرد، می‌توان آن را پول تلقی کرد. در گذشته نمک ارزش زیادی داشت و مردم در قبال خرید و یا فروش کالا، نمک مبادله می‌کردند. این خود مثالی از مبادله پایاپای است.

ارز دیجیتال؛ جدیدترین ابزار مبادله

با تکیه بر مواردی از این دست، شاید بتوان حتی پای پول‌های دیجیتال را نیز به این عرصه باز کرد. هم‌اکنون هم در بسیاری کشورها که ارز دیجیتال وجاهت قانونی دارد، بسیاری از فروشندگان در قبال کالاهایی که به فروش می‌رسانند، ارز دیجیتال دریافت می‌کنند.

البته که بانک‌ها و موسسات بزرگ در سراسر دنیا هم‌چنان در حال دست‌وپنجه نرم کردن با چگونگی ارزش‌گذاری این پول‌های جدید هستند، اما این ابزار مبادله که حتی نمی‌توان آن را دید، کم‌کم دارد جای وجه رایج را در برخی از کشورها می‌گیرد.

مصادیق تهاتر در معامله در زندگی عادی

شاید برای بسیاری از ما، تهاتر در معامله، آن هم در زمانه ما به ظاهر امری دور از ذهن باشد. اما حقیقت آن است که گاه بی آن‌که خود بدانیم، دست به چنین معاملاتی زده‌ایم. احتمالا اصلاحاتی مانند «تاخت‌ زدن» یا «یر به یر کردن» را تا کنون شنیده باشید. این اصطلاحات دقیقا مصادیقی از تهاتر در معامله هستند. تهاتر از روزگاران پیشین در زندگی افراد وجود داشته است و هم‌چنان نیز وجود دارد. تنها ممکن است در لباسی تازه ظاهر شود.

با این تفاسیر حتی اگر بگوییم چنین شیوه مبادله‌ای از پول هم رواج بیشتری دارد،‌ حرف درستی زده‌ایم. این مفهوم با زندگی‌ پیر و جوان و کوچک و بزرگ گره خورده است. فقط شاید به سادگی از کنار آن‌ عبور کرده باشیم.

زمانی که مبادله پایاپای در سطح خرد انجام می‌شود اصطلاحا به آن میکرو بارتر (Micro Barter) گفته می‌شود. البته در فارسی به آن خرده تهاتر نیز می‌گویند. اگر هنوز قانع نشده‌اید که تهاتر تا چه میزان در زندگی‌های ما وجود دارد به مثال‌هایی که در بخش بعدی ذکر می‌شود توجه کنید.

چند نمونه از تهاتر در زندگی‌های روزمره

برای فهمیدن این‌که تهاتر چیست، می‌توانیم به ساده‌ترین مواردی که در پیرامون ما وجود دارد نگاه کنیم. کودکان اسباب‌بازی‌های خود را در بسیاری از مواقع با هم جابه‌جا می‌کنند. این مبادله به صورت ناخواسته یک تهاتر را شکل می‌دهد.

یا به عنوان مثالی دیگر می‌توان سری به دانش‌آموزان زد. جایی که آن‌ها در قبال حل مسائل و انجام تکالیف درسی، برای هم‌دیگر خوراکی می‌خرند. یا کارگرانی که در زمین‌های کشاورزی کار می‌کنند، گاهی به ازای کاری که انجام می‌دهند، به جای پول بخشی از محصول را دریافت می‌کنند.

در برخی مواقع نیز دیده می‌شود که زنبوردارها در ازای خرید کندو، به جای آن‌که پولی به فروشنده پرداخت کنند، به آن‌ها عسل می‌دهند. بعضی مواقع نیز پیش می‌آید که شهرداری‌ها، در مقابل صدور مجوز حفاری یا پروانه‌های ساختمانی برای شرکت توزیع برق، درخواست انشعاب برق می‌کنند. بعضا نیز پیمان‌کاران و شرکت‌های خصوصی که در بخش عمرانی فعالیت دارند، به جای پول درخواست زمین، مصالح و واحدهای تجاری یا مسکونی می‌کنند.

در مقیاس‌های بزرگ‌تر، برخی مواقع کشورها محصولات مهم خود را به کشوری دیگر می‌فروشند. در ازای این امر، کالاهایی را که به آن نیاز دارند، از کشور خریدار دریافت می‌کنند. به شکلی بسیار ساده، نظر دادن و مباحثه را نیز می‌توان به نوعی تهاتر اطلاعات دانست.

به طور کلی در هر شرایطی که نتوان با استفاده از ابزار مبادله، معامله‌ای را انجام داد، یا این‌که نقد کردن دارایی امر دشواری باشد، روی آوردن به تهاتر بهترین گزینه ممکن است. تهاتر در معامله ابعاد گوناگونی دارد. مثلا تهاتر ملک یا پوشاک از جمله موارد رایجی هستند که حتی برخی از سایت‌ها به آن پرداخته‌اند. اکنون که این مثال‌ها را مشاهده کردید، شاید نمونه‌هایی به ذهن شما نیز خطور کرده باشد.

دلایلی که موجب رونق تهاتر در معامله می‌شود

در برهه‌های زمانی مختلف، شرکت‌ها، مردم و دولت‌ها با دلایل متفاوتی به مبادله پایاپای یا تهاتری روی آوردند. اما اکنون می‌خواهیم برخی از مهم‌ترین دلایل را در این خصوص بررسی کنیم.

کاهش نقدینگی

نقدینگی از جمله مسائل مهم در مباحث اقتصادی است. همان‌طور که می‌دانید در بازار بورس نیز این مسئله از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. در نظر بگیرید که یک شخص حقیقی یا حقوقی، نقدینگی کمی دارد. به همین دلیل زمانی که به کالا یا خدمات نیاز دارد، تهاتر در معامله یکی از بهترین گزینه‌های ممکن برای اوست. در مبادله‌های خرده‌ تهاتری، خدمات در مقایسه با کالاهای فیزیکی به میزان بیشتری مبادله می‌شوند.

برای درک بهتر این مسئله تصور کنید که شما یک رستوران دارید. یک شرکت تبلیغاتی قصد برگزاری یک مراسم شام را دارد. از همین رو به شما مراجعه می‌کند و ۱۵ میز را برای این مراسم رزرو می‌کند. شما می‌توانید به آن شرکت پیشنهاد دهید که در ازای برگزاری مراسم پولی از آن‌ها نگیرید ولی در عوض آن شرکت، رستوران شما را تبلیغ کند. این یک بازی برد-برد است. چرا که در یک سمت شما توانسته‌اید از خدمات یک شرکت تبلیغاتی بهره‌مند شوید. در سمت مقابل نیز آن شرکت هزینه‌ای برای ضیافت خود نمی‌پردازد. در شرکت‌های کوچک این قبیل معاملات به طرز چشم‌گیر و در حجمی بالا انجام می‌شود.

تحریم

متاسفانه این واژه‌ تلخ برای مردم کشورمان یادآور وقایع ناگواری است. شرکت‌های بسیاری که در لیست تحریم قرار دارند، برای بقا و ادامه فعالیت‌های خود به مبادله پایاپای روی می‌آورند. یکی از نمونه‌های بارز این اقدام در ایران، دریافت کالاهای ضروری و غیر ضروری از چین و روسیه در ازای صادرات نفت است. البته ایران تنها کشوری نیست که چنین کاری را انجام داده است. کشورهای بسیاری در سراسر جهان قربانی این تحریم‌ها می‌شوند. از این رو تحریم یکی از عوامل مهمی است که موجب رونق تهاتر در معامله می‌شود.

یک نمونه بسیار مطرح در این رابطه به شرکت مرسدس بنز مربوط است. در سال ۱۹۹۴ در کشور اکوادور تحریم‌های فراوانی وجود داشت. به همین دلیل شرکت بنز نمی‌توانست به شیوه‌های معمول اقدام به صادرات محصولاتش کند. از این رو در اقدامی بی‌سابقه، اتوبوس‌های خود را به اکوادور صادر و در ازای آن موز دریافت کرد. توجه به یک نکته در این بخش ضروری است. مبادله پایاپای زمانی زیاد می‌شوند که تهاتر در قیاس با معاملات عادی بسیار ارزشمندتر باشد. از جمله دیگر مواردی که در زمان تحریم می‌توان به آن اشاره کرد، مبادله غذا با دارو است.

رفع نیاز

هدف از تهاتر در معامله در بسیاری از مواقع برای رفع نیاز است و مبحث سود اصلا جایی در این میان ندارد. فرض کنید که باید کاری را انجام دهید که واقعا تمایلی به آن ندارید. اما اجبار &دست و پای شما را بسته است و ناچار به انجام آن هستید. در همین شرایط، موبایل یکی از اطرافیان شما آسیب می‌بیند. شما به آن فرد پیشنهاد می‌دهید که کار شما را انجام دهد و شما در ازای آن برایش یک گوشی تلفن می‌خرید.

آیا در این مثال طرفین به دنبال سودآوری بودند؟ مشخص است که این‌طور نیست. تنها هدفی که در این میان به چشم می‌خورد، رفع نیاز است. شما از انجام دادن کاری که از آن خوشتان نمی‌آید خلاص شدید و آن فرد نیز به گوشی موبایلش رسید.

فرار مالیاتی

مالیات هم یکی از دلایل عمده برای روی آوردن اشخاص حقیقی و حقوقی به این معاملات بوده است. به این ترتیب افراد می‌توانند با تکیه بر مبادله پایاپای، از پرداخت مالیات فرار کنند.

محدودیت در شبکه بانکی یکپارچه جهانی

در کشورهایی که در حال توسعه هستند یا کمتر توسعه یافته‌اند، افراد حقوقی نمی‌توانند در بانک‌های معتبر در سراسر جهان به آسانی حساب بانکی باز کنند. این محدودیت یک سد معاملاتی ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر وجود قوانین دست‌وپاگیر و پیچیده یک مانع بزرگ برای انجام چنین اموری است. به همین ترتیب این مسئله گسترش و بقای شرکت‌ها را با خطر مواجه می‌کند. اما به کمک اینترنت می‌توان معاملات تهاتری انجام داد و این محدودیت‌ها را به میزان زیادی از بین برد.

مزایا و معایب معامله تهاتری

قطعا مبادله پایاپای سراسر حسن و یا سراسر عیب نیست. این روش هم دارای ابعاد منفی است و هم جنبه های مثبتی دارد. در همین راستا زمان آن رسیده است که کمی در خصوص مشکلات و هم‌چنین نقاط قوت این شیوه معاملاتی صحبت کنیم. به این ترتیب قادر خواهیم بود تصمیم‌های بهتری را در این خصوص اتخاذ کنیم.

مشکلات تهاتر در معامله

ابهام در قیمت اصلی خدمات و کالاهای مورد تهاتر

در این قبیل معاملات تقریبا تمامی مسائل توافقی است. ارزش کالاها را می‌توان به طور تقریبی تخمین زد اما در مورد خدمات نمی‌توان این تخمین را به کار برد. این امر می‌تواند در آینده مسبب بروز مشکلاتی برای هر دو طرف معامله شود.

فرض کنید که یکی از طرفین پس از این‌که خدمات موردنظرش را دریافت کرد چنین گمان کند که معامله مذکور عادلانه نبوده است. یا این‌که ممکن است فرد دیگری پیشنهاد بهتری به او بدهد. درست است که در امر تهاتر پول به عنوان واسط مبادله در نظر گرفته نمی‌شود، اما هم‌چنان می‌توان از آن به عنوان مبنای ارزش‌گذاری استفاده کرد.

هم‌چنین باید این نکته را در نظر داشت که به مرور زمان ارزش کالاها نیز تغییر می‌کند. کارشناسی که امر ارزش‌گذاری را انجام می‌دهد، باید چنین نکته‌ای را نیز مدنظر قرار دهد.

مبادله کالاها در ارزشی کمتر از ارزش واقعی

درست است که این معامله توافقی است، اما زمانی که فرد بر حسب نیاز و از روی اجبار دست به معامله می‌زند ممکن است برای انجام معامله حاضر شود خدمات یا کالای خود را با ارزش کمتری عرضه کند. به هر حال این مسئله را نیز می‌توان به نوعی از معایب این شیوه معاملاتی دانست.

امنیت

یکی دیگر از مشکلاتی که در بحث مبادله پایاپای از آن یاد می‌شود، بحث امنیت معامله است. این مسئله به ویژه در معاملاتی که حجم آن‌ها بسیار کم یا بسیار زیاد باشد، بیشتر نمود پیدا می‌کند. در معاملاتی که به وسیله پول انجام می‌شوند، از آن‌جا که تمام جزئیات در قرارداد قید می‌شود، امنیت معامله به میزان زیادی تامین می‌شود. اما زمانی که پای تهاتر به میان می‌آید لازم است که هر دو طرف اعتماد یک‌دیگر را جلب کنند.

فرض کنید که قصد خرید یک گوشی دست دوم را دارید. برای شما مهم است که کالایی که به دست شما می‌رسد، برند باشد. برای خرید این وسیله، قصد دارید به جای پول، لپ‌تاپ خود را به صورت تهاتر مبادله کنید. زمانی که تهاتر صورت می‌گیرد، طرفین نمی‌دانند که کالایی که به دست‌شان می‌رسد چه ایرادهایی دارد. البته معمولا در چنین مواقعی، افراد وسایل را تست می‌کنند تا از صحت عملکرد آن مطمئن باشند. اما گاهی پیش می‌آید که عیب وسیله پس از چند روز مشخص می‌شود. در این صورت طرف مقابل حق هیچ‌گونه ادعایی ندارد. این امر یکی از مهم‌ترین مشکلات مبادله پایاپای است.

استفاده از تکنولوژی برای تامین امنیت در مبادله پایاپای

البته مثالی که در بالا بیان شد، بسیار دم‌دستی بود. در معاملات بزرگ‌تر، گاهی حجم خسارت بسیار فراوان است و جبران آن امری نشدنی است. اما برای افزایش امنیت در این سبک معاملات می‌توان به تکنولوژی متوسل شد. به عنوان مثال می‌توان به قراردادهای هوشمند ارز دیجیتال یا هر ساز و کار دیگری که مشابه آن است اشاره کرد. به این ترتیب می‌توان امنیت معامله را تا حد زیادی تامین کرد.

ویژگی بارز قرارداد هوشمند آن است که نمی‌توان آن را تغییر داد. هم‌چنین امکان تقلب و یا عدم عمل به شروط مندرج در قرارداد نیز وجود ندارد. به این ترتیب بدون نیاز به شخص ثالث مورد اعتماد هر دو طرف، امنیت معامله به شکل مطلوب برقرار خواهد شد. البته این امر تنها در صورتی امکان‌پذیر است که از دانش برنامه‌نویسی استفاده شود. هم‌چنین برای در نظر گرفتن تمام ابعاد یک معامله نیاز به ایده‌های خلاقانه حس می‌شود.

مزایای تهاتر در معامله

حال که دانستیم معایب تهاتر چیست، می‌خواهیم از منظری دیگر مزایای آن را بررسی کنیم.

افزایش و رشد فعالیت‌های اقتصادی

تهاتر بستری را برای صاحبان مشاغل گوناگون پدید می‌آورد که آن‌ها را قادر می‌سازد که معامله کالاهای خود را به آسانی انجام دهند. به این ترتیب تمام کالاها به فروش می‌روند. پلوتوس، نمایش‌نامه‌نویس روم باستان می‌گوید که کالای خوب را اگر مخفی هم بکنید، باز هم از جایی به زودی خریداری برای آن پیدا می‌شود.

انعطاف‌پذیری و سازگاری با خدمات اینترنتی

تهاتر با خدمات اینترنتی سازگاری فراوانی دارد. این سازگاری به شکلی منعطف ایجاد شده است. معامله‌های تهاتری، نیمه‌تهاتری و هم‌چنین تهاترهای چندجانبه و … نمونه‌هایی هستند که نشان‌دهنده پتانسیل بالای این معاملات در به کار گیری اینترنت هستند.

عدم وجود شخص ثالث

گفتیم که در این معاملات، تمام موارد بر اساس توافق دوجانبه صورت می‌گیرد. به این ترتیب نیازی به ناظر یا شخص سوم نیست. اشخاص حقیقی و حقوقی به این ترتیب می‌توانند بدون قرار دادن اطلاعات خود در اختیار بانک‌ها و موسسات مالی، فعالیت‌های معمول خود را انجام دهند.

سیستم برد-برد

در بخش‌های پیشین این ویژگی را نیز بیان کردیم و گفتیم که مبادله پایاپای برای دو طرف سودمند است. اگر به طرف قرارداد خود اعتماد دارید و هم‌چنین از معامله خود احساس رضایت می‌کنید، می‌توانید مطمئن باشید که در معامله سود کرده‌اید. در مبادلاتی که به کمک پول انجام می‌شود، کمتر شاهد چنین شرایطی هستیم.

زمانی که به جای استفاده از اصل کالا یا خدمات، به ابزار مبادله روی می‌آوریم معمولا باید مراقبت باشیم که زیان نکنیم و کسی فریب‌مان ندهد. مدام نگران این هستیم که مبادا فرصت‌های معاملاتی بهتر را از دست بدهیم. این مسائل به وفور در معاملات پولی دیده می‌شود.

تهاتر در اقتصاد خاکستری

از آن‌جا که معاملات تهاتری در اقتصاد خاکستری جای می‌گیرند، نمی‌توان میزان رشد و هم‌چنین تاثیر آن‌ها را در اقتصاد محاسبه کرد. اقتصاد خاکستری (Gray Economy) به بخش مه‌آلود و حتی در مواقعی خون‌آلود اقتصاد اطلاق می‌شود. از آن‌جا که آمار و ارقام در چنین اقتصادی شفاف نیست، دولت کنترلی بر آن ندارد. البته با این تعریف نباید گمان کنید که داریم از کارها و امور خلاف قانون صحبت می‌کنیم. به عنوان مثال مشاغلی مانند دست‌فروشی در اقتصاد خاکستری جای می‌گیرند. چرا که درآمد پایینی دارند و مشمول مالیات نیز نمی‌شوند.

از همین رو تهاتر را نیز در دسته فعالیت‌های مرتبط با اقتصاد خاکستری قرار می‌دهند. اما این اقتصاد جنبه‌های غیرقانونی نیز دارد. به عنوان نمونه فعالیت قاچاقچیان مواد مخدر، تجارت و فروش اعضای مختلف بدن انسان و هم‌چنین پول‌شویی‌های کلان از جمله این موارد هستند. با این‌همه به طور کلی روی آوردن مردم به اقتصاد خاکستری، عللی تقریبا مشابه دارد. از جمله این علل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• وجود قوانین دست‌وپاگیر
• مالیات‌های نامعقول و سنگین
• پارتی‌بازی
• وجود بازارهای قوی سنتی (این مسئله به ویژه در کشورمان بسیار مهم است. چرا که بسیاری از فروشندگانی که محصولات محلی و سنتی را ارائه می‌کنند، ترجیح می‌دهند به جای این‌که محصولات خود را در بازار عرضه کنند، به سراغ مشتری‌های همیشگی خود بروند.)

اما در میان کشورهای جهان، دانمارک با ۲۸ درصد، بیشترین سهم را در اقتصاد خاکستری دارد. قبرس نیز با نرخی کمتر از ۱۰ درصد، در پایین‌تره رده این فهرست جای می‌گیرد.

مواد قانونی مرتبط با تهاتر در معامله

در قانون مدنی ایران، در مبحث پنجم و طی مواد ۲۹۴ تا ۲۹۹ به موضوع تهاتر پرداخته شده است. این مواد قانونی، در زیرمجموعه سقوط تعهدات جای می‌گیرند. یعنی با انجام تهاتر، انجام تعهدات از بین می‌رود. اجازه دهید نگاهی به مفاد این مبحث بیندازیم و ببینیم طبق تعریف قانون تهاتر چیست.

• ماده ۲۹۴: وقتی دو نفر در مقابل یکدیگر مدیون باشند، بین دیون آن‌ها به یکدیگر به طریقی که در مواد ذیل مقرر است تهاتر حاصل می‌شود.
• ماده ۲۹۵: تهاتر قهری است و بدون اینکه طرفین در این موضوع تراضی نمایند، حاصل می‌گردد. بنابراین به محض اینکه دو نفر در مقابل یکدیگر ‌در آن واحد مدیون شدند هر دو دین تا اندازه‌ای که با هم معادله می‌نماید به طور تهاتر بر طرف شده و طرفین به مقدار آن در مقابل یکدیگر بری‌ می‌شوند.
• ماده ۲۹۶: تهاتر فقط در مورد دو دِینی حاصل می‌شود که موضوع آن‌ها از یک جنس باشد با اتحاد زمان و مکان تادیه، ولو به اختلاف سبب؛ یعنی زمان و مکان پرداخت دِین و ایفای تعهد باید باهم یکسان باشند.
• ماده ۲۹۷: اگر بعد از ضمان، مضمون له به مضمون عنه مدیون شود، موجب فراغ ذمه ضامن نخواهد شد.
• ماده ۲۹۸: اگر فقط محل تأدیه – یعنی محل ادای تعهد – دِین‌ها مختلف باشد، تهاتر وقتی حاصل می‌شود که با تأدیه مخارج مربوط به نقل موضوع قرض از محلی به محل دیگری یا به نحوی از انحاء طرفین، حق تأدیه در محل معین را ساقط نمایند.
• ماده ۲۹۹: در مقابل حقوق ثابتِ اشخاص ثالث، تهاتر مؤثر نخواهد بود و بنابراین اگر موضوع دین به نفع شخص ثالثی در نزد مدیون مطابق قانون توقیف‌شده باشد و مدیون بعد ازاین توقیف از داین خود طلبکار گردد دیگر نمی‌تواند به استناد تهاتر از تأدیه مال توقیف‌شده امتناع کند.

معاوضه در قانون

در ماده ۴۶۴ قانون مدنی، نکته جالبی در خصوص تهاتر وجود دارد. این ماده به مفهوم معاوضه اشاره دارد. اما شباهت جالبی میان این دو موضوع وجود دارد. در این ماده چنین می‌خوانیم:

معاوضه عقدی است که به موجب آن‌یکی از طرفین مالی می‌دهد به عوض مال دیگر که از طرف دیگر اخذ می‌کند، بدون ملاحظه این‌که یکی از عوضین، مبیع و دیگری ثمن باشد.

به این نکته توجه کنید که تهاتر امری قهری است اما معاوضه به شکل توافقی صورت می‌گیرد. به این طریق می‌توان چنین گفت که منظور از تهاتر همان معاوضه است. از سوی دیگر، نمی‌توان تهاتر را مساوی با مبادله کالا به کالا دانست. واضح است که نمی‌توان یک گوشی موبایل را با یک خانه بزرگ ویلایی تهاتر کرد. از همین رو به جای مبادله کالا به کالا، بهتر است از مبادله پایاپای استفاده شود. یعنی کالای شما با کالایی معاوضه می‌شود که به لحاظ جنس و ارزش، تقریبا برابر یک‌دیگر هستند.

کم‌رنگ بودن تهاتر

برخی دلایل وجود دارند که موجب کم‌رنگ بودن تهاتر در معاملات می‌شوند. ارزش تمام عناصر موجود در جهان با توجه به معیارهای افراد مشخص می‌شود. زمانی که همه‌چیز را با پول می‌سنجیم، هیچ‌چیز در نظر ما ارزش‌مندتر از آن نخواهد بود. به عنوان مثال فردی که زمین دارد، یا محصولات کشاورزی پرورش می‌دهد یا در امور هنری تبحر دارد، تا زمانی که تنها پول را یک دارایی با ارزش به حساب می‌آورد، با این‌که توانمند است، خود را یک انسان شکست‌خورده قلمداد می‌کند.

چنین نگرشی موجب می‌شود که تهاتر کم‌رنگ شود. زمانی که پول به عنوان یک معیار و مبنا در نظر گرفته می‌شود، نتیجه آن ناراضی و غمگین بودن انسان‌ها خواهد بود. چرا که انسان به جای این‌که قدردان توانایی‌های خود باشند، مدام غصه حساب بانکی‌شان را می‌خورند. اکنون در دیدگاه بیشتر افراد تعریف خوشبختی تا حد زیادی در گرو پول است.

نکته این‌جاست که در بسیاری از موارد، از پول برای شروع بازی‌های روانی استفاده می‌شود. این امر در شرایطی اتفاق می‌افتد که تهاتر، فضایی منصفانه را برای انجام معاملات ایجاد می‌کند. زمانی که هدف از معامله تنها برطرف کردن نیاز باشد، می‌توان با نگرشی ویژه‌ به تهاتر نگاه کرد.

تهاتر و استارت‌آپ‌ها

تهاتر می‌تواند به استارت‌آپ‌ها هم کمک کند. هم‌چنین خود این قابلیت را دارد که بتواند موجب ایجاد استارت‌آپ شود. مدیریت استارت‌آپ‌ها نیازمند منابع مالی است. به همین دلیل یکی از دغدغه‌های مدیران، تامین این منابع است. تهاتر می‌تواند به کمک ارزش‌بخشی بیشتر به معاملات، این نگرانی را برطرف کند.

افزون بر این مسئله، راه‌اندازی مشاغل و کسب‌وکارهای جدید به کمک معاملات تهاتری، موضوعی است که در اقتصاد کاملا پذیرفته شده است. چرا که کالاها و خدمات ممکن است برای صاحبان خود کهنه شوند؛‌ اما ممکن است عده دیگری از افراد، به آن نیاز داشته باشند. دقیقا همین‌جاست که مبادله پایاپای می‌تواند وارد بازی شود و به عنوان حلال مسائل به کار گرفته شود.

تهاتر در بورس

حال که تا این اندازه از تهاتر صحبت کردیم، بد نیست به مفهوم تهاتر در بورس نیز اشاره‌ای داشته باشیم. طرح انجام تهاتر سهام در بورس و اوراق بهادار از مدتی پیش ارائه شد. مشخص است که این طرح با هدف تامین مالی معاملات مطرح شده است. این طرح حاکی از آن است که افراد می‌توانند با فروش سهام خود، یک کارت تضمینی را در ازای آن دریافت کنند. به این ترتیب می‌توانند از اعتبار این کارت استفاده کنند و کالاهایی را که به آن‌ها نیاز دارند، از بازارهای دیگر تهیه کنند؛‌ بدون آن‌که پولی پرداخت کنند.

امکان دیگر این است که افراد برای خرید سهام در بورس، از کارت تضمینی به جای وجه نقد استفاده کنند. با توجه به مزایایی که برای تهاتر مطرح شد، می‌توان گفت که انجام تهاتر در بورس می‌تواند به رونق هرچه بیشتر معاملات کمک کند.

معرفی چند سایت در زمینه تهاتر

حال که تا این‌جا پیش آمدیم و از ریز و درشت تهاتر سخن گفتیم، بهتر است سری به چند سایت مهم در این زمینه بزنیم. با بررسی این سایت‌ها ممکن است ایده‌های جالبی به ذهن شما خطور کند و بتوانید بر اساس تهاتر، یک کسب‌وکار جدید را راه‌اندازی کنید.

Home Exchange

وب‌سایت Home Exchange دارای بیش از ۴۰ هزار لیست است. مبادلات این سایت در ۱۴۲ کشور جهان به صورت قدرتمند انجام می‌شود. خدماتی که این سایت ارائه می‌کند، به اماکن اقامتی رایگان در بیشتر نقاط دنیا اختصاص دارد.

فرض کنید که شما بنا به دلایلی می‌خواهید برای چند ماه به شهر دیگری رفته و در آن‌جا اقامت کنید. به این ترتیب ممکن است مشکلاتی مانند خالی بودن منزل‌تان از یک سمت و هزینه‌های گزاف اقامت در هتل ذهن شما را درگیر کند.

با عضویت در Home Exchange و با پرداخت مبلغ ۹.۹۵ دلار به صورت ماهیانه می‌توانید خانه یا آپارتمان خود را با فرد دیگری در کشور مذکور تهاتر کنید. دقت کنید که این مبادله پایاپای موقت است و پس از اتمام شرایط پیش‌آمده، طرفین مجددا به خانه‌های خود برمی‌گردند. این معامله در صورتی انجام می‌شود که طرفین شرایط مشابهی داشته باشند. به این ترتیب منزل‌تان خالی نخواهد ماند. از سوی دیگر نیازی به پرداخت هزینه‌های سرسام‌آور برای اقامت در هتل هم نیست. البته در میان ۱۴۲ کشور ثبت شده در این سایت، نامی از ایران دیده نمی‌شود. این امر موجب شده است که فرصت سرمایه‌گذاری و کسب‌وکار بر اساس تهاتر نیز در این زمینه از دست برود.

SwapStyle

از نام این سایت مشخص است که به تهاتر لباس مربوط است. اما لباس‌هایی که همگی برند هستند و قیمت‌های بالایی دارند. به هر حال لباس و پوشش ظاهری در جامعه اهمیت بالایی دارد و می‌تواند بر اطرافیان تاثیر بگذارد. اما زمانی که تصمیم می‌گیرید لباس‌های خود را تنها از یک برند تهیه کنید، دیگر تنوع چندانی در پوشش شما به چشم نخواهد خورد. از سویی دیگر وقتی یک لباس برند گران‌قیمت خریداری می‌کنید، نمی‌توانید به سادگی آن را کنار بگذارید. اما در این سایت، افرادی مانند شما وجود دارند که حاضرند لباس‌های برند خود را با لباس‌های برند دیگران تهاتر کنند. به این ترتیب هم‌چنان می‌توانید لباس‌های مارک‌ بپوشید و به علاوه تنوع استایل و پوشش‌تان نیز بیشتر می‌شود.

ایده طراحی سایت SwapStyle، توسط خانم امیلی چشر (Emily Chesher) که خود یک طراح مد است ارائه شد. او این وب‌سایت را در سال ۲۰۰۴ طراحی و راه‌اندازی کرد. در این بستر می‌توانید به کمک مبادله پایاپای، انواع لباس، کیف، کفش، اکسسوری و … را از برندهای مختلف با یک‌دیگر تعویض کنید. هم‌چنین برای انجام این‌گونه تبادل‌ها هیچ‌گونه هزینه‌ای دریافت نمی‌شود و تمام خدمات سایت رایگان است.

ThredUP

زمانی که خانواده‌ها صاحب فرزند می‌شوند، برای او لباس‌های گوناگونی خریداری می‌کنند. اما کودکان به سرعت بزرگ می‌شوند و دیگر نمی‌توانند از آن لباس‌ها استفاده کنند. وب‌سایت ThredUP یک فروشگاه است که در آن والدین می‌توانند لباس‌ها و اسباب‌بازی‌های کودکان خود را با یک‌دیگر تبادل کنند. به این ترتیب لباس‌هایی که شاید یک‌بار هم پوشیده نشده‌اند، مورد استفاده قرار می‌گیرند. از سویی دیگر والدین می‌توانند با انجام چنین کاری به لحاظ اقتصادی در هزینه‌های خود صرفه‌جویی کنند. تنها مبلغی که باید پرداخت شود، حق عضویت پنج دلاری است.

Paperback Swap

یک معضل بزرگ که در خصوص مطالعه وجود دارد، این است که کتاب‌هایی ارزش‌مند در کتاب‌خانه‌ برخی از افراد خاک می‌خورد، حال آن‌که برخی دیگر در حسرت ورق زدن آن کتاب‌ها هستند ولی دسترسی به آن‌ها ندارند. چرا که تهیه کتاب‌های جدید امری هزینه‌بر است.

با مراجعه به سایت Paperback Swap و عضویت در آن می‌توانید کتاب‌هایی را که دیگر نیازی به آن‌ها ندارید، در سایت قرار دهید. هم‌چنین کتاب‌های مورد نظر خود را نیز می‌توانید در بخش مربوطه درخواست کنید. در این صورت افرادی که کتاب شما را بخواهند و کتاب موردنظر شما را داشته باشند، می‌توانند با شما وارد مبادله پایاپای شوند. به این ترتیب هر دو طرف به خواسته خود می‌رسند و با لذت به مطالعه می‌پردازند. هم‌چنین جان درختان زیادی نیز حفظ می‌شود؛ چرا که لازم نیست به خاطر تهیه کتاب آن‌ها را قطع کنند.

SharedEarth

برخی از ایده‌هایی که تهاتر مبنای آن است، بسیار جالب هستند. سایت SharedEarth چنین ایده‌هایی را به صورت خلاقانه به کار برده است. فرض کنید شما علاقه فراوانی به کشت محصولات کشاورزی دارید اما نمی‌توانید زمین کشاورزی بخرید. از سوی دیگر افرادی این زمین را دارند اما به هر دلیل علاقه‌ای به کشاورزی ندارند. در این سایت این دو دسته می‌توانند با هم ارتباط بگیرند و هم‌دیگر را بیابند.

به این ترتیب شما می‌توانید با لذت تمام به کشاورزی بپردازید و صاحب زمین هم می‌تواند از ملک خود استفاده‌ای بهینه کند. شما می‌توانید در ازای کار روی زمین، بخشی از محصولات کشاورزی را به عنوان دستمزد خود بردارید. به این ترتیب بدون این‌که پولی بپردازید، یک معامله کاملا منصفانه انجام داده‌اید. البته در ایران سایت‌هایی مانند دیوار و شیپور توانسته‌اند تا حدود زیادی چنین کاری انجام دهند.

آینده تهاتر در معامله چگونه است؟

اما پیش‌بینی‌ها در خصوص آینده تهاتر چیست؟ این حدس و گمان‌ها حاکی از آن است که در آینده حجم معاملات خرده تهاتری زیاد می‌شود. شاید به دلیل مسائلی مانند تحریم، کاهش فروش نفت و افزایش تورم و در پی آن کاهش نقدینگی، افراد تمایل بیشتری به استفاده از این شیوه معاملاتی پیدا کنند. به همین دلیل می‌توان گفت احتمال به وقوع پیوستن این پیش‌بینی زیاد است.

با وجود اپلیکیشن‌ها و سایت‌های مختلف، همگان می‌توانند از این امکانات استفاده کنند. یعنی می‌توانند در مقام عرضه‌کننده، کالاها یا خدمات خود را به سایرین ارائه دهند.

زمانی که اقتصاددان‌ها ملاک معامله را ارزش حقیقی و واقعی کالاها در نظر بگیرند، آینده تهاتر روشن خواهد بود. گفتیم که پول یک ابزار مبادله است. نباید این اجازه را بدهیم که این ابزارها که زمانی برای مبادله کالاهای ارزشمند به کار می‌رفتند، خود به تنهایی به عنوان کالای ارزشمند در نظر گرفته شوند. همان‌طور که رابرت کیوساکی، سرمایه‌گذار و کارآفرین معروف هم به این مسئله اشاره کرده که پول واقعی نیست؛ بلکه تنها توافقی است میان افراد.

جمع‌بندی

در این مطلب مبادله پایاپای را به طور مفصل مورد بررسی قرار دادیم تا دریابیم که تهاتر چیست. گفتیم که تهاتر در معامله امری است که طی آن طرفین معامله، بدون آن‌که پولی به یک‌دیگر بپردازند کالا یا خدمات خود را با هم‌ تبادل می‌کنند. به عبارت دیگر تهاتر زمانی صورت می‌گیرد که دو کالا یا خدمات با ارزش یک‌سان با یک‌دیگر مبادله می شوند. در بسیاری از کشورهای دنیا این سبک معامله در میان مردم رواج دارد. اگر حجم معاملات کم باشد به اصطلاح به آن خرده تهاتر گفته می‌شود.

کاهش نقدینگی و وجود تحریم‌های مختلف، به همراه رفع نیاز و فرار مالیاتی همگی از جمله فاکتورهایی هستند که موجب ایجاد معاملات بارتری در عصر حاضر می‌شوند. نامشخص بودن قیمت کالاهایی که با هم مبادله می‌شوند و هم‌چنین امنیت معاملات نیز دو مشکل اساسی در این زمینه هستند. در سمت دیگر انعطاف‌پذیری معامله‌ها و سازگاری آن‌ها با خدمات اینترنتی، عدم نیاز به شخص ثالث و انجام معاملات برد-برد از جمله مزایای مبادله پایاپای به شمار می‌روند.

با توجه به این که این معاملات در اقتصاد خاکستری جای می‌گیرند، نمی‌توان میزان اثرگذاری دقیق آن‌ها را دریافت. منظور از اقتصاد خاکستری، بخشی از سیستم اقتصادی است که شفافیت ندارد. از آن‌جا که پول به عنوان یک معیار برای مشخص کردن ارزش کالاها و هم‌چنین میزان موفقیت انسان‌ها در نظر گرفته می‌شود، معاملات تهاتری در برخی نقاط دنیا به حاشیه رفته است. حال آن‌که تهاتر می‌تواند در رشد استارت‌آپ‌ها نقشی اساسی ایجاد کند و مشکلات نقدینگی را تا حد ممکن بکاهد.