سهام خزانه چیست؟
سهام خزانه یکی از انواع اوراق بهادار است که در بازار بورس معامله می‌شود. بازار بورس قوانین متعددی برای سهامداران و هم‌چنین شرکت‌های فعال در این بازار وضع کرده است. این قوانین بر اساس برخی فاکتورها هر از چند گاهی تغییر می‌کنند. شرایط سیاسی و اقتصادی، مولفه‌های دینی و از همه مهم‌تر قانون اساسی در این تغییرات دخیل هستند. بر همین اساس بازخرید سهام یکی از مواردی است که قوانین آن در طول زمان دستخوش تغییر شده است.
در سطح جهان برخی قوانین کلی بر بازارهای مالی حاکم است که در تمامی بازارهای داخلی نمی‌توان آن‌ها را اجرا کرد. در حقیقت این قوانین به دلیل هنجارها ممکن است اندکی تغییر کند. یا شاید اصلا در برخی از کشورها قابل اجرا نباشند. سهام خزانه از جمله این موارد است که سازمان بورس و اوراق بهادار اخیرا قوانین مربوط به آن را تغییر داده است.
تعریف سهام خزانه
در بازار جهانی سهام خزانه را به صورت کلی این‌چنین تعریف می‌کنند: «سهام ممتاز یک شرکت که مقدری از آن پس از عرضه در بازار مالی، توسط خود شرکت خریداری می‌شود». چنین فرآیندی از شرایط خاصی برخوردار است. هم‌چنین دلایل مختلفی در پشت این اقدام نهفته است که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
قوانین و ضوابط مربوط به سهام خزانه
قوانین حاکی از آن است که بازخرید سهام انتشار یافته تنها به میزان ۱۰ درصد مجاز است. سهام خزانه نباید ابطال شود و باید بتوان آن را به سهامداران دیگر فروخت. این سهام مشمول مالیات نمیشود و سودی نیز به آن تعلق نمی‌گیرد. هم‌چنین فاقد حق رای نیز هست.
سهام خزانه پس از بازخرید نباید جزو دارایی‌های شرکت منظور شود. همچون باقی سرمایه‌داران که اقدام به خرید سهام می‌کنند، شرکت نیز سهام خود را خریداری کرده است و هر زمان که بخواهد می‌تواند آن را بفروشد. به همین دلیل در ترازنامه شرکت و هنگام محاسبه سرمایه، میزان سهام خزانه نباید لحاظ شود. به هنگام فروش مجدد و یا حتی ابطال آن، هیچ سود و زیانی در نظر گرفته نمیشود. بلکه چنین امری نشان‌دهنده تغییر حقوق صاحبان سهم است.
ناشران سهام که قصد خریداری سهام خزانه را دارند، باید از سازمان بورس و اوراق بهادار مجوز دریافت کنند. افشای تمام برنامه‌های مربوط به خریدوفروش و یا نگهداری این سهام باید طبق قوانین بورس انجام شود. هم‌چنین سهامداران هم باید در جریان کلیات امور و وقایع باشند.
قوانین بین‌المللی در خصوص سهام خزانه
در کشورهایی که خرید سهام خزانه قانونی است، به هنگام تهیه این سهام، به این سه مورد توجه می‌شود:
- منبع تامین نقدینگی برای بازخرید چیست؟
- آیا زمان بازخرید سهام از قبل اطلاع‌رسانی شده است؟
- چه ارکانی در تصمیم‌گیری برای خرید سهام خزانه دخیل هستند؟
اگر روند یک شرکت در بورس زیان‌‌ده باشد، تامین نقدینگی برای تهیه سهام امری معقول نیست. اما اگر شرکت در حال پیشرفت باشد، می‌تواند به منظور اقدامات پیش‌رو این کار را انجام دهد. در این صورت امکان سواستفاده کردن کم می‌شود و خرید سهام خزانه اقدامی منطقی و عقلانی به شمار می‌رود.
هیئت تصمیم‌گیرندگان در مورد این موضوع، باید از تیم خبره مالی، فنی و برنامه‌ریزی بهره ببرند. اگر مدیریت به صورت خودمختار و بدون دلایل کارشناسی‌شده تصمیم به خرید سهام خزانه بگیرد، احتمالا این عمل وی تایید نمیشود. به این ترتیب هیچ شرکتی وجود ندارد که بتواند در هر زمان اقدام به خرید این سهام کند.
زمان مجاز برای تهیه سهام خزانه از سوی نهادهای ذی‌ربط (مانند سازمان بورس و اوراق بهادار) تعیین می‌شود. هم‌چنین این زمان می‌تواند در کنار طرح ارائه شده از جانب شرکت نیز مطرح شود. بر این اساس خرید این سهام در زمانی غیر از بازه مذکور تخلف محسوب می‌شود.
سه عاملی که در بالا به آن‌ها اشاره شد، از دید کارشناسان حوزه اقتصاد به عنوان معیاری برای شناسایی اهداف شرکت در تهیه سهام خزانه است. زمانی که پاسخ سه پرسش فوق مشخص شود، شرکت‌ها می‌توانند سهام مذکور را خریداری کنند.
مزایا و دلایل تهیه سهام خزانه
سود حاصل از فروش
اگر شرکت‌ها متوجه شوند که سهام‌شان با قیمتی کمتر از ارزش واقعی خود در حال خریدوفروش است، ۱۰ درصد آن را خریداری می‌کنند. به این ترتیب می‌توانند پس از اصلاح بازار مجددا آن سهم را بفروشند.
کمک به نقدشوندگی
از سوی دیگر گاهی با کاهش نقدشوندگی در بازار مواجه می‌شویم. این امر برای شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اتفاق ناخوشایندی به شمار می‌رود. چرا که موجب می‌شود افراد به سهام شرکت‌ها اعتماد نکنند. به همین ترتیب احتمال سرمایه‌گذاری‌های آینده کم و کمتر می‌شود. برای مقابله با این مشکل، شرکت‌ها سهام خود را بازخرید می‌کنند. در حقیقت آن‌ها قصد دارند با این کار روابط خود را با سهامداران بهبود ببخشند.
جلوگیری از سفته‌بازی
گاهی اوقات درصد زیادی از سهام یک شرکت تنها در اختیار عده معدودی قرار می‌گیرد. این امر می‌تواند در آینده منجر به سفته‌بازی و افت قیمت سهام شود. اگر شرکت‌ها متوجه چنین امری شوند، اقدام به خرید سهام خزانه می‌کنند. در حقیقت این اقدام شرکت، حرکتی است برای روز مبادا. یعنی زمانی که شرکت شاهد سفته‌بازی از جانب آن افراد باشد، با سهامی که در دست دارد می‌تواند کنترل قیمت‌ها را به عهده بگیرد.
طرح‌های تشویقی
شرکت‌های بزرگ طرح‌های تشویقی و یا تسهیلاتی را برای کارمندان و پرسنل خود در نظر می‌گیرند. یکی از این تسهیلات می‌تواند اعطای سهام و اوراق بهادار باشد. به همین ترتیب این امر نیز می‌تواند یکی دیگر از دلایل و مزایای بازخرید سهام باشد.
کاهش در هزینه‌ها
وقایع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و … در سطوح داخلی و بین‌المللی موجب می‌شود که شرکت‌ها در طول دوران فعالیت خود شرایط متفاوتی را تجربه کنند. بر این اساس گاهی دامنه فعالیت شرکت با محدودیت مواجه می‌شود. این امر منجر به کاهش سود شرکت خواهد شد. از این رو هیئت مدیره ممکن است دست به انتشار اوراق بهادار بزند. این تصمیم و اقداماتی مشابه آن در راستای کاهش هزینه‌ها اتفاق می‌افتد. در نتیجه یکی از این اقدامات می‌تواند خرید سهام خزانه باشد. البته این سهام را نمی‌توان به دیگر اوراق بهادار تبدیل کرد. اما از آن‌جا که سودی به آن تعلق نمی‌گیرد، شرکت با تهیه این اوراق می‌تواند سهام خود را در بازار کم کند. نتیجه این امر صرفه‌جویی در هزینه‌ها خواهد بود.
چرا خرید سهام خزانه تا کنون ممنوع بود؟ معایب این سهام چیست؟
در ایران در سال ۱۳۴۶ برای نخستین بار امکان خرید سهام خزانه برای شرکت نفت به وجود آمد. اما از دو سال بعد از این تاریخ یعنی ۱۳۴۸ تا همین اواخر ممنوع بود. البته در سال ۱۳۹۴ آیین‌نامه آن مجددا مورد بازبینی قرار گرفت. با این‌همه تا سال ۱۳۹۹ مجوزی مبنی بر قانونی بودن سهام خزانه صادر نشد. در اینجا به برخی از دلایل ممنوعیت این سهام اشاره می‌کنیم.
ضرر سهامداران خارج از شرکت
یکی از دلایل اصلی ممنوع بودن سهام خزانه زیان‌هایی است که ممکن است متوجه سهامداران خارج از شرکت شود. مدیران شرکت بر تمام اطلاعات مالی و فعالیت‌های مجموعه واقف هستند. به همین دلیل می‌توانند به هنگام افت قیمت، سهام خزانه را تهیه کنند و بعد از مدتی آن را به فروش برسانند. در چنین شرایطی در حق سایر سهامداران که بر پایه تحلیل تکنیکال، تحلیل بنیادی و دیگر شیوه‌های تحلیل و هم‌چنین با توجه به سوابق شرکت به سهم مذکور ورود کرده‌اند، اجحاف می‌شود.
تشکیل حباب
نقطه مقابل این امر هم ممکن است زیان سهامداران را در پی داشته باشد. معاملات و خریدوفروش‌هایی با قیمت بسیار بالا به رشدی بیش از ارزش واقعی سهام می‌انجامد. این امر نهایتا موجب تشکیل حباب قیمتی می‌شود. فرض کنید شرکت، ۱۰ درصد از سهام خود را (که رقم قابل توجهی خواهد بود) در قیمتی بالا و در زمانی محدود در قالب سهام خزانه بازخرید کند. در این صورت ارزش آن ممکن است به یک‌باره به طور چشم‌گیری افزایش یابد. این افزایش قیمت، غیرواقعی و بالاتر از ارزش ذاتی سهام است. به این ترتیب شرایط برای سفته‌بازی ایجاد می‌شود.
هم‌زمان با اصلاح بازار این حباب می‌ترکد و شاهد افت قیمت خواهیم بود. سایر سهامداران که از چنین اتفاقی بی‌خبر بوده‌اند، متضرر خواهند شد. به همین دلیل شرکت‌ها باید دلایل منطقی و قانع‌کننده‌ای برای خرید سهام خزانه داشته باشند. معقول بودن این دلایل هم برای سازمان بورس و هم برای سهامداران مهم است. اگر خرید این سهام فارغ از چنین دلایلی باشد، ضرر و زیان امری قریب‌الوقوع خواهد بود.
شفاف‌سازی در مورد دلایل خرید سهام خزانه
زمانی که شرکت اقدام به خرید سهام خزانه می‌کند، ممکن است سهامداران دلایل متفاوتی برای این امر ببینند. اگر سهامداران گمان کنند این بازخرید به دلیل عدم سوددهی و مشکلات مالی است، ارزش سهام افت می‌کند. به همین دلیل توجیه سهامداران و شفاف‌سازی امور شرکت، از نخستین اصول در این زمینه به شمار می‌رود.
هیئت نظارت بر سازمان بورس و اوراق بهادار موظف است فرایند تهیه این اوراق را بررسی کند. اگر این هیئت به نتیجه برسد که بازخرید سهام به دلیل تغییر قیمت بوده است و طرح‌های پیشنهادی شرکت مورد تایید اعضای هیئت نباشد، عواقب سختی در انتظار شرکت مذکور خواهد بود.
این هیئت به دنبال دلایل منطقی و توجیه‌پذیر است. در غیر این صورت شرکت با ضرر سنگینی مواجه خواهد شد. گفتیم سهام خزانه مشمول مالیات نمیشود. به همین دلیل اداره مالیات در این زمینه قوانین سفت و سختی را وضع کرده است. اگر این سازمان تشخیص دهد که هدف از بازخرید سهم فرار مالیاتی از سود سهام است، شرکت را جریمه می‌کند. دلیل این امر هم انباشته شدن سود نامناسب است.
کلام پایانی
خرید سهام خزانه به طور کلی امری مثبت و مفید است. این عمل می‌تواند زمینه‌ساز ارتقای مالی و بهبود شرایط شرکت‌ها شود. اما سواستفاده‌هایی که در خرید این سهام اتفاق افتاد، به ممنوعیت استفاده از آن در بسیاری از کشورها منتهی شد.
در طول سال‌ها کشورها قوانین مربوط به این اوراق را اصلاح و بازنگری کرده‌اند. به این ترتیب امکان تخلفات احتمالی تا حد زیادی کم شده است. با این همه هنوز هم بسیاری از کشورها هم‌چنان بر ممنوعیت خرید سهام خزانه تاکید دارند.
در کشور ما نیز بازخرید سهام برای شرکت‌های بورسی، قریب به نیم قرن ممنوع بود. شرکت‌ها از طریق ثبت شرکت‌های تابعه اقدام به خرید سهام خود می‌کردند. اما از شهریور ماه سال ۱۳۹۹ خرید سهام خزانه در چارچوب قوانینی خاص، مجاز و قانونی اعلام شد.
