قرارداد سلف چیست؟

قرارداد سلف نفتی این روزها بسیار بر سر زبان‌هاست. احتمال دارد که در اخبار نامی از این اوراق شنیده باشید. دولت‌ در تلاش است تا کسری بودجه را به کمک شیوه‌های مختلفی جبران کند. یکی از این روش‌ها با اتکا به قراردادهای سلف قابل‌ انجام است؛ قراردادی که از جمله ابزارهای مالی بورس کالا به شمار می‌رود. هنوز زمان زیادی از برنامه‌ دولت مبنی بر عرضه‌ سهام خود در برخی شرکت‌ها نگذشته است. در پی این خبر پذیره نویسی صندوق دارایکم آغاز شد. خبر عرضه اوراق سلف نفتی نیز در همین حین به گوش رسید. اگر اکنون مشتاق شده‌اید که بیشتر در مورد این اوراق بدانید، هر آنچه‌ را که لازم است، می‌توانید در ادامه مطالعه کنید.

آشنایی با قرارداد سلف

پای قرارداد سلف زمانی به میان می‌آید که صحبت از تامین مالی فروشندگان باشد. در حقیقت به کمک این قرارداد فروشنده وجه لازم را برای تکمیل کالای خود دریافت می‌کند. اما خریدار، کالا را در زمان آینده و طبق قرارداد تحویل می‌گیرد. پس خریدار مبلغ را در ابتدا به فروشنده می‌پردازد اما کالا را بعدا تحویل می‌گیرد. بر طبق قرارداد سلف کالا با قیمتی کمتر از قیمت نقدی به خریدار فروخته می‌شود. اگر چنین امکانی وجود نداشت، عملا استفاده از این قرارداد هیچ سودی برای خریدار به همراه نداشت.

اجازه دهید در اینجا مثالی بیان کنیم. این‌گونه در نظر بگیرید که شما قصد سرمایه‌گذاری دارید. پیش‌بینی‌های شما حاکی از آن است که در ماه‌های پیش رو، برای گسترش کارخانه خود به کالایی خاص نیاز پیدا می‌کنید. در سمت دیگر این قضیه، مدیر یک کارخانه نیز نیازمند مبلغی است که بتواند تولید محصولاتش را تکمیل کند. شما و مدیر آن کارخانه اقدام به انعقاد قرارداد سلف می‌کنید. به این ترتیب شما قبول می‌کنید که مبلغ خرید را به صورت کامل به فروشنده پرداخت کنید؛ مبلغی که معمولا کمتر از قیمت نهایی کالا خواهد بود.

ممکن است این کالا را برای خود خرید کرده باشید. شاید هم خرید شما به قصد فروش کالا در آینده باشد. در هر دو صورت از آن‌جا که کالا را با قیمتی کمتر از قیمت اصلی خریداری کرده‌اید، می‌توانید سود کسب کنید. در حقیقت در چنین قراردادی خریدار به افزایش قیمت کالا در آینده امیدوار است. البته انگیزه طرفین معامله در قرارداد سلف با یک‌دیگر متفاوت است.

فایده قرارداد سلف برای خریدار و فروشنده

فروشندگان (تولیدکنندگان قرارداد سلف) به منظور برنامه‌ریزی برای تولید و فروش خود اقدام به انعقاد چنین قراردادی می‌کنند. از یک طرف با عقد چنین قراردادی فروشنده از فروش رفتن کالای خود پس از تکمیل و تولید محصول اطمینان حاصل می‌کند. از سوی دیگر نیز نگرانی بابت کسری بودجه در مراحل تولید ندارد؛ چرا که مبلغ را تمام و کمال از خریدار دریافت کرده است. خریدار نیز با خرید محصول و یا مواد مذکور، آینده خط تولید و کارخانه خود را تضمین می‌کند. هم‌چنین دیگر دغدغه‌ی افزایش قیمت کالا یا مواد مورد نظر را نیز نخواهد داشت.

محدودیت‌های قرارداد سلف

از دید بسیاری از افراد، غیرقابل انتقال بودن، یکی از اصلی‌ترین محدودیت‌های قرارداد سلف محسوب می‌شود. این امر به آن معناست که خریدار باید منتظر بماند تا موعد تحویل کالا فرا برسد. در واقع دارنده‌ چنین قراردادی با مشکلی مواجه است به نام نقدشوندگی. او قادر نیست واکنشی نسبت به تغییرات قیمت نشان دهد. افزون بر این، هیچ بازار ثانویه‌ای برای دادوستد اوراق سلف در دسترس نیست. به منظور رفع چنین محدودیتی، قراردادی طراحی شده است که می‌توان آن را پیش از سررسید به فرد دیگری منتقل کرد. این قرارداد با نام قرارداد سلف موازی استاندارد شناخته می‌شود.

تعریف قرارداد سلف موازی استاندارد

گفتیم که این قرارداد در راستای رفع محدودیت‌های قرارداد سلف طراحی شده است. این دو قرارداد مشابه یکدیگر هستند و تنها یک تفاوت دارند. در قرارداد سلف موازی استاندارد دارنده اوراق (خریدار) می‌تواند قرارداد را پیش از سررسید به شخص دیگری واگذار کند. یعنی می‌تواند معادل دارایی پایه خریداری شده را به یک فرد دیگر بفروشد.

برعکسِ اوراق سلف که بازار ثانویه‌ای ندارند، اوراق سلف موازی را می‌توان در بازارهای ثانویه معامله کرد. از دیگر مزایای این اوراق می‌توان به قابلیت نقدشوندگی اشاره کرد. وجود بازارگردان‌ها این امکان را فراهم می‌کند که بتوان این اوراق را به وجه نقد تبدیل کرد. مزیت دیگر نیز معافیت مالیاتی است. این معافیت بر طبق قانون بازار اوراق بهادار تعیین و مشخص شده است.

اما نوسانات قیمتی می‌تواند برای دارندگان این اوراق ریسک‌آفرین باشد. برای پوشش این ریسک دو ابزار اختیار خرید تبعی و اختیار فروش تبعی طراحی شده است.

اختیار خرید تبعی

همزمان با انعقاد قرارداد سلف استاندارد، اختیار خرید تبعی از خریدار به عرضه‌کننده اعطا می‌شود. بر طبق چنین اختیاری، عرضه‌کننده (فروشنده/ شرکت تولیدی) می‌تواند مقدار معینی از دارایی پایه را به قیمت اعمال و در زمان سررسید خریداری کند. قیمت اعمال همان مبلغی است که در قرارداد اختیار معامله برای دادوستد دارایی پایه به ثبت رسیده است.

اختیار فروش تبعی

اختیار فروش نیز امکانی است که با انعقاد قرارداد سلف استاندارد از سوی عرضه‌کننده به خریدار داده می‌شود. بر این اساس خریدار، مختار است که میزان معینی از دارایی پایه را با قیمت اعمال در تاریخ سررسید به فروش برساند.

مزایای قرارداد سلف موازی استاندارد برای خریدار

سود تضمین‌شده‌ای که در بازه زمانی مشخصی به سرمایه‌گذار تعلق می‌گیرد یکی از بزرگ‌ترین مزایای چنین قراردادهایی است. اما مراد از سود تضمین‌شده چیست؟ فرض کنید شما به عنوان خریدار، اوراق سلف موازی استاندار را در دست دارید. در این صورت شما دارای اختیار فروش تبعی هستید. حال در نظر بگیرید که در زمان سررسید قرارداد، قیمت کالا کمتر از قیمت توافقی در اختیار فروش باشد. در چنین شرایطی شما می‌توانید از حق اختیار خود استفاده کنید. یعنی عرضه‌کننده موظف است که کالا را با همان قیمت درج‌شده در اختیار فروش از شما خریداری کنید. این امر همان سود تضمینی است که در بالا به آن اشاره شد.

از سوی دیگر اگر قیمت دارایی پایه به شکل چشم‌گیری افزایش پیدا کند، شما علاوه بر سود تضمینی،‌ از یک سود مازاد نیز بهره‌مند خواهید شد. اگر قیمت کالا در تاریخ سررسید از قیمت اعمال بسیار بیشتر باشد، می‌توانید از حق اختیار خود چشم‌پوشی کنید. به این ترتیب کالا را با قیمت بالاتر در بازار عادی خواهید فروخت و از این طریق سود خوبی نصیب شما خواهد شد.

مزایای قرارداد سلف موازی استاندارد برای عرضه‌کننده

هم‌زمان با انعقاد قرارداد سلف استاندارد، اختیار خرید تبعی از خریدار به عرضه‌کننده داده می‌شود. این امر به آن معناست که ناشر (عرضه‌کننده) می‌تواند در تاریخ سررسید، دارایی را با قیمت اعمال خریداری کند. اگر به هنگام سررسید قرارداد، قیمت کالا از قیمت توافق‌شده در اختیار خرید بیشتر باشد، عرضه‌کننده می‌تواند از اختیار خرید خود بهره ببرد. در این صورت سرمایه‌گذار (خریدار) موظف است طبق قرارداد، میزان کالای مشخص شده در قرارداد را با قیمت توافق‌شده به فروشنده بدهد. با وجود چنین اختیاری، عرضه‌کننده در برابر نوسانات قیمتی دارایی پایه و ریسک محتمل مصون خواهد ماند.

هم‌چنین در صورتی که قیمت روز دارایی پایه از قیمت مندرج در اختیار خرید کمتر باشد، ناشر می‌تواند از اختیار خرید خود استفاده نکند و کالا را در بازار آزاد با قیمتی پایین‌تر خریداری کند.

چه کسانی از اوراق سلف استفاده می‌کنند؟

در آغاز گفتیم که چنین قراردادهایی یکی از شیوه‌های تامین مالی به حساب می‌آیند. در حقیقت شرکت‌ها و واحدهای تولیدی به هنگام مواجهه با کسری منابع به قرارداد سلف روی می‌آورند. با این تفاسیر تولیدکنندگان، عرضه‌کننده‌های این اوراق هستند.

در سمت دیگر قضیه خریداران قرار دارند. خریداران همان سرمایه‌گذارانی هستند که از منابع مالی مازاد بهره‌مند هستند. خریداران می‌توانند شخصیت‌های حقیقی یا حقوقی باشند. در هر حال آن‌ها در پی کسب سود خود هستند. خرید این اوراق از طریق پنل کارگزاری مقدور است.

ریسک نقد‌شوندگی

از آن‌جا که اکثر مردم از اوراق سلف استفاده نمی‌کنند، ممکن است این گمان پیش آید که این اوراق نقدشوندگی پایینی دارند. اما این‌گونه نیست. وجود بازارگردان در بازار این اوراق دلیلی بر نقدشوندگی آن است. هنگامی که قصد فروش دارید ولی مشتری وجود ندارد،‌ بازارگردان اقدام به خرید اوراق شما می‌کند. پس عملا مسئله عدم نقدشوندگی منتفی است.

نمادهایی که امکان معامله‌ آن‌ها در بازار سلف موازی استاندارد وجود دارد در سایت مدیریت فناوری بورس تهران قابل مشاهده هستند. با وارد کردن عبارت سلف در بخش جستجوی نمادها هم می‌توانید به این اوراق دسترسی پیدا کنید. خواهید دید که نمادهای اوراق سلف با ترکیبی از حروف ع و س به همراه نام شرکت (یا کالای پایه) مشخص می‌شوند.

تا این‌جا در مورد دلیل طراحی قرارداد سلف موازی استاندارد صحبت کردیم و از مزایای آن آگاه شدیم. اکنون زمان آن رسیده است تا در مورد ماهیت کالاهای قابل معامله در قالب این قرارداد صحبت کنیم. در نهایت نحوه انتشار اوراق سلف را نیز بررسی خواهیم کرد.

ویژگی دارایی‌های قرارداد سلف موازی استاندارد

نخستین ویژگی دارایی‌های قرارداد سلف موازی استاندارد این است که امکان انتقال فیزیکی کالا باید وجود داشته باشد. مثلا شمش فولاد، سنگ آهن و نفت از جمله مواردی هستند که امکان تحویل فیزیکی آن‌ها به خریدار در زمان سررسید وجود دارد.

از سوی دیگر کالاهای مورد معامله نباید محدودیت قانونی و یا قیمتی داشته باشند. محدودیت قیمتی به این معناست که دارایی پایه نباید از طریق دولت قیمت‌گذاری شده باشد، بلکه قیمت آن باید از طریق معاملات بازار مشخص شود.

مراحل انتشار اوراق سلف موازی استاندارد

چنانچه شرکتی تمایل داشته باشد که یکی از دارایی‌های پایه خود را به منظور تامین مالی و در قالب قرارداد سلف استاندارد به فروش برساند،‌ باید در وهله اول به یک نهاد مالی مراجعه کند. این نهاد به منزله مشاور پذیرش است. در این مرحله اموری از جمله عقد قرارداد و تهیه امیدنامه انجام می‌شود. هم‌چنین باید صحبت‌هایی با متعهدان پذیره‌نویسی، بازارگردان و سایر طرف‌های مربوطه صورت گیرد. دقت کنید که نهاد مالی مذکور، از مجوزهای لازم برای پیگیری امور برخوردار باشد.

پس از طی این مرحله و در گام بعدی نیازی نیست شما کاری انجام دهید. مشاور پذیرش به نمایندگی از جانب شما به بورس کالا مراجعه می‌کند و مدارک و مستندات لازم جهت بررسی به این مرجع تسلیم می‌شود.

در مرحله بعدی مشاور پذیرش وظیفه تودیع تضمین‌های قابل‌قبول شرکت سپرده‌گذاری مرکزی را بر عهده دارد. هم‌چنین تسویه وجوه نیز از دیگر وظایف مشاور پذیرش است.

در انتها اگر مشکلی در روند کار پیش نیامده باشد، مشاور پذیرش به بورس کالا مراجعه می‌کند. وی این اقدام را به منظور انتشار اوراق سلف موازی انجام می‌دهد.