بازار اولیه و ثانویه؛ بستر عرضه و معامله اوراق بهادار

بازار سرمایه بستری جذاب است؛ چه برای کسب‌و‌کارها و چه برای سرمایه‌گذاران. عضو هر یک از این دو گروه که باشید بازار سهام می‌تواند شما را به هدفتان برساند. شرکت‌­ها برای رشد و توسعه نیاز به سرمایه‌گذاری دارند. دولت‌ها نیز برای ارائه بهتر خدمات و کالا باید وام‌­های کلان بگیرند. سرمایه‌گذران نیز به دنبال یک سرمایه‌گذاری سودآور هستند. بازار بورس از طریق کانال‌هایی تحت عنوان بازار اولیه و ثانویه این امکان را برای هر دو طرف فراهم می‌کند.

اما بازار اولیه و ثانویه بورس چیست؟ شرکت­‌ها و دولت‌ها با فروش اوراق بهادار یا سهام خود در بازار اولیه بورس، بودجه مورد نظرشان را تأمین می‌کنند. از سوی دیگر، سرمایه‌گذاران نیز می‌توانند با خرید سهام در این بازار بر بازده سرمایه خود بیافزایند. اما بازار ثانویه بستری است که سرمایه­‌گذاران می‌­توانند در آن آزادانه سهام را بدون دخالت شرکت صادر­کننده اوراق بهادار دادوستد کنند. در این معامله، شرکت صادرکننده در تولید درآمد شرکت نمی­‌کند و ارزش‌گذاری سهام بیشتر بر اساس عملکردش در بازار تعیین می‌شود. بدین ترتیب، درآمد در این بازار از طریق فروش سهام از یک سرمایه‌گذار به سرمایه‌گذار دیگر حاصل می­‌شود.

بازار اولیه و ثانویه بورس چیست؟

بازار اولیه (Primary Market) جایی است که در آن سهام و اوراق بهادار شرکت‌ها برای اولین بار بر اساس قیمت اسمی به سرمایه گذاران فروخته می‌شود. هر داد و ستدی که پس از عرضه سهام در بازار اولیه بورس در خصوص سهام صورت گیرد، در بازار ثانویه رخ خواهد داد. در ایران نماد بازار اولیه، بانک است و نماد بازار ثانویه، بورس.

بازارهای اولیه و ثانویه هر یک نقش خاص خود را ایفا می‌کنند. پذیره نویسی و ثبت نام شرکت‌ها در بازار اولیه صورت می‌گیرد. اما معامله سهام شرکت‌ها در بستر بازار ثانویه انجام می‌شود. در بازار ثانویه سهامدار نه با ناشر سهام، بلکه با همتای خود یعنی سهامداری دیگر معامله می‌کند. بازار ثانویه جایی است که در آن اوراق بهادار پس از فروخته شدن در بازار اولیه، دوباره توسط سرمایه‌گذاران خرید و فروش می‌شود. از این رو، عملکرد بازار ثانویه سهام به وجود بازار اولیه بورس وابسته است.

بانک یا سایر مؤسسات مالی مجاز هستند که به نمایندگی از شرکت، کار پذیره‌نویسی را انجام دهند. فروشنده سهام، شرکت است. جایی که سهام برای اولین بار در آن عرضه می‌شود، بازار اولیه است. همچنین به روز از پیش تعیین شده یا مشخصی که سهام در تعداد مشخص و با ارزش کمتر از ارزش واقعی عرضه می‌شود، عرضه اولیه یا IPO گفته می‌شود. در فرایند عرضه اولیه، سرمایه‌گذاران درصدی از سهام شرکت را با قیمت کارشناسی شده در بورس خریداری می‌کنند.

برای نمونه، کارشناسان با بررسی وضعیت مالی یک شرکت، قیمت هر سهم شرکت را ۲۰۰۰ تومان تعیین می‌کنند. در عرضه اولیه، سرمایه گذاران می‌توانند سهام را با همین قیمت و مستقیماً از شرکت صادرکننده خریداری کنند. برای آنکه با عرضه اولیه و فرایند آن دقیق‌تر آشنا شوید، می‌توانید به مقاله «عرضه اولیه چیست؟ خرید ارزان سهام با شانس سود بیشتر» مراجعه کنید.

همانطور که اشاره شد، نمی‌توان در روز اول عرضه اوراق بهادار یک شرکت در بازار سرمایه، یعنی در بازار اولیه بیش از مقدار معینی برای خرید اقدام کرد. ولی از فردای آن روز یعنی زمانی که اوراق بهادار وارد بازار ثانویه شد، معاملات سهام به حالت عادی بازار بازمی‌گردد. بنابراین همچون باقی سهام موجود در بورس می‌توان اوراقی را که در روز عرضه اولیه خریداری شده، معامله کرد. جذابیت عرضه اولیه برای سرمایه‌گذاران نیز از بازده حداقل ۲۰ درصدی آن ریشه می‌گیرد که در زمان کوتاهی دست‌یافتنی است.

همچنین اگر سرمایه‌گذاری نخواهد تا موعد سررسید اوراق بهاداری مانند اوراق بدهی صبر کند و قصد دارد این اوراق را با حداقل هزینه بفروشد، بازار ثانویه این امکان را برای او فراهم می‌کند. به لطف وجود ساختاری به نام بازار ثانویه، سرمایه‌گذار می‌تواند در هر زمان که خواست اوراق بهادار خود را بفروشد.

برخی از طرف‌هایی که در بازار ثانویه فعالیت می‌کنند، عبارتند از:

• سرمایه گذاران خرد
• ارائه دهندگان خدمات مشاوره و کارگزاران شامل کارگزاران کمیسیونی و دلالان اوراق بهادار
• واسطه‌های مالی شامل مؤسسات مالی غیر بانکی، شرکت‌های بیمه، بانک‌ها و صندوق‌های سرمایه‌گذاری

کاربردهای بازار اولیه چیست؟

یک شرکت برای پیشبرد فعالیت‌های تجاری و رشد و توسعه کسب و کار خود نیاز به جذب سرمایه دارد. این سرمایه می‌تواند در قالب فروش سهام یا گرفتن وام حاصل شود. اگر بخواهید سرمایه شرکت خود را با فروش سهام افزایش دهید، می‌توانید این کار را با فروش سهام به عموم مردم یا سرمایه‌گذاران انجام دهید. اگر مبنا، فروش مستقیم به مردم باشد، بازار اولیه زمینه را برای این کار مهیا می‌کند.

در بازار اولیه، پول کمتری برای خرید نسبت به بازار ثانویه پرداخت می‌شود. در بازار اولیه است که سرمایه شکل می‌گیرد و قابلیت داد و ستد در بازار ثانویه را پیدا می‌کند. پس می‌توان گفت که بازار اولیه عنصری حیاتی برای بازار بورس و همچنین اقتصاد است.

انتشار سهام شرکت در بازار اولیه چندان راحت نیست و مقررات سخت‌گیرانه‌ای در این زمینه وضع شده است. ابتدا صورت‌های مالی شرکت باید به سازمان بورس تسلیم شود و پس از دریافت تأییدیه، اجازه انتشار اوراق صادر می‌شود. انتشار سهام در بازار اولیه سبب جذب سرمایه بیشتر می‌شود و خیال شرکت از ورود به بازار ثانویه راحت می‌شود. سرمایه‌گذاران با توجه به میزان سهامی که در این مرحله خریداری می‌شود، از سود سهام نفع می‌برند. سرمایه‌گذاران دیگر نیز در فاز بعدی یعنی بازار ثانویه به آن‌ها ملحق می‌شوند.

همه عواملی که مسئولیت انتشار اوراق بهادار را بر عهده می‌گیرند، لزوما فعالیتی در قبال افزایش سرمایه شرکت انجام نمی‌دهند. آن‌ها ممکن است تجربه کافی برای انجام چنین کاری را نیز نداشته باشند. از سوی دیگر، عرضه‌کنندگان سرمایه همگی در یک نقطه مستقر نیستند و دسترسی به آن‌ها مستلزم سازمان‌دهی منسجم است. از این رو، مؤسسات تأمین سرمایه بهترین گزینه برای شرکت‌ها هستند تا بتوانند از طریق آن‌ها سهام خود را منتشر کنند. تخصص این مؤسسات طراحی و فروش اوراق بهادار در دو بازار اولیه و ثانویه است. آن‌ها نقش میانجی را بین انتشاردهنده‌های سهام و خریداران سهام بازی می‌کنند.

مؤسسات تأمین سرمایه، اوراق بهادار قابل انتشار را خریداری می‌کنند و به شرکت‌هایی که به دنبال افزایش سرمایه هستند، خدماتی مانند مشاوره، تضمین فروش اوراق و حتی بازاریابی ارائه می‌کنند.

روند عرضه خصوصی اوراق بهادار

شرکت‌ها برای فروش اوراق بهادار تازه منتشر شده خود روند جدیدی را در پیش گرفته‌اند. این روش فروش اوراق به صندوق‌های بازنشستگی و شرکت‌های بیمه عمر است. طی این روش، شرکت به جای عرضه عمومی اوراق، به سراغ عرضه خصوصی می‌رود.

در این روش، به جای اینکه مردم صاحب سهام شوند، سرمایه‌داران برجسته مانند بانک‌ها سهام را در اختیار می‌گیرند. یکی از مزایای این امر بی‌نیازی شرکت به ثبت نام در بورس است. در نتیجه زمان کمتری صرف فروش سهام می‌شود. با این حال، هزینه عرضه خصوصی بالا است. چراکه مؤسسات مالی محدودیت‌هایی را برای وام گیرنده‌ها ایجاد می‌کنند. در ضمن، از آنجایی که اوراق بهادار مربوطه در بازار بورس ثبت نام نمی‌شود، قابل خرید و فروش هم نیستند. پس خریدار انتظار دارد که مزایای بیشتری را با خرید خود دریافت کند.

نقش بازار اولیه در عرضه سهام چیست؟

از جمله اقداماتی که در بازار اولیه انجام می‌گیرد، می‌توان به سازمان‌دهی انتشار اوراق بهادار جدید، تضمین خرید و فروش اوراق بهادار و همچنین توزیع اوراق بهادار جدید اشاره کرد.

مزایا و معایب بازار اولیه

مزایا

• تسهیل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی
• کنترل نقدینگی بیش از حد در اقتصاد کشور
• ایجاد راهی برای سرمایه‌گذاران به منظور سرمایه‌گذاری پس‌اندازهای خود
• جذب سرمایه برای پیشبرد اهداف شرکت
• فراهم شدن سرمایه مورد نیاز دولت‌ها در صورت فروش اوراق بهادار بخش دولتی
• تسهیل روند افزایش سرمایه در شرکت‌ها
• توزیع اوراق بهادار شرکت به دست شرکت صادرکننده اوراق

معایب بازار اولیه بورس

• هزینه‌های سنگین فرایند تحقیقات اولیه برای فروش سهام و تایید صلاحیت شرکت
• زمان‌بر بودن فرایند تحقیقات مورد نیاز برای آغاز عرضه

ساختار بازار ثانویه چگونه است؟

برای خرید و فروش سهام و ﺍﻭﺭﺍﻕ ﺑﻬﺎﺩﺍﺭ در بازار ثانویه باید به بازار بورس مراجعه کرد. در این بازار، اوراق و سهامی که پیش‌تر منتشر شده است، خرید و فروش می‌شود.

برای نمونه، یک سرمایه‌گذار که در فاز پذیره‌نویسی سهمِ شرکتی را خریداری کرده است و اکنون می‌خواهد سهم مذکور را به سایر سرمایه‌‌گذاران بفروشد، برای این کار وارد بازار ثانویه می‌شود. در حقیقت این بازار محلی است که در آن سرمایه‌گذاران، اوراق بهادار را از دیگر سرمایه‌گذاران خریداری می‌کنند و نه از شرکت صادرکننده اوراق.

در این بازار خرید و فروش به مراتب بیشتر از بازار اولیه انجام می‌شود. هدف از ایجاد این بازار، فراهم ساختن بستری برای معامله اوراق منتشر شده در بازار اولیه و افزایش قابلیت نقد شوندگی آن‌ها است. شرکت‌ها به کمک بازار ثانویه می‌توانند روی معامله‌ها نظارت داشته باشند و تصمیمات مدیریتی خود را بر مبنای تبادلات صورت گرفته، اتخاذ نمایند.

شرکت‌ها پس از پذیره‌نویسی و پذیرفته شدن در بورس، سهام یا اوراق بهادار خود را برای اولین بار در روز عرضه در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌دهند. با ورود شرکت‌ها به لیست بازار بورس، سرمایه‌گذاران سهام خریداری شده را به بازار ثانویه می‌برند و به سایر سرمایه‌گذاران می‌فروشند. در این بازار، سهام خرید و فروش می‌شود و از این خرید و فروش یا سود حاصل می‌شود یا با فروش اوراق در دست از زیان هر چه بیشتر آن برای سرمایه‌گذار کاسته می‌شود. بازار بورس نیویورک و نزدک را می‌توان به عنوان دو نمونه از بازار ثانویه نام برد.

قیمت‌گذاری در بازار ثانویه چطور صورت می‌گیرد؟

همانطور که قبلاً گفته شد، قیمت اوراق بهادار از قبل و بر اساس قیمت اسمی در بازار اولیه ارزش‌گذاری می‌شود. در حالی که مبنای قیمت‌گذاری در بازار ثانویه عرضه و تقاضا است. روند خوب سهام، تقاضا برای آن را بالا می‌برد و در نتیجه قیمت آن با افزایش رو‌به‌رو می‌شود. از طرف دیگر، اگر شرایط به گونه‌ای پیش برود که سهام روند نزولی پیدا کند، تقاضا برای آن سهم کاهش می‌یابد. در نتیجه قیمت‌ها نیز کاهش پیدا می‌کنند.

اهمیت بازار ثانویه

• افزایش یا کاهش شاخص سهام در این بازار نشان می‌دهد که اقتصاد یک کشور دوره رونق را سپری می‌کند یا وضعیت اسفناکی دارد.
• از آنجایی که خرید و فروش اوراق بهادار به راحتی صورت می‌گیرد، نقدینگی تضمین شده است و سرمایه‌گذار می‌تواند در زمان اندکی سرمایه خود را به پول تبدیل کند.
• بازار ثانویه، بسته به ثبات اقتصادی و اعتماد مردم به حکومت، شرایطی را فراهم می‌کند تا اندوخته‌های ساکن به سمت سرمایه‌گذاری حرکت کند.
• به شرکت‌ها کمک می‌کند که بر رفتار سرمایه‌گذاران نظارت داشته باشند و فعالیت‌های خود را منطبق با آن تعدیل کنند.

مزایا و معایب بازار ثانویه

مزایا

• این بازار بهترین راه خروج برای سرمایه‌گذارانی است که در روز عرضه عمومی دست به خرید زده‌اند. از آنجایی که فروش اوراق بهادار در بازار ثانویه به سرعت انجام می‌شود و با توجه به قیمت فعلی صورت می‌گیرد، خطر از دست رفتن سرمایه را کاهش می‌دهد. از این رو این بازار خروج سرمایه‌گذارانی را که در عرضه اولیه دست به خرید زده‌اند، تسهیل می‌کند.
• خرید و فروش در این بازار آزاد است. در این بازار سرمایه‌گذاران دوشادوش هم مشغول خرید و فروش هستند و در نتیجه نگرانی‌ای از بابت کلاه‌برداری وجود ندارد. تنها نگرانی، بی‌ارزش شدن سهام است که بسته به شرایط اقتصادی یک کشور ممکن است رخ دهد.
• خرید و فروش در این بازار بیشتر است. اگر بازار ثانویه وجود نداشت، کسی جرات نمی‌کرد در بازار اولیه دست به خرید سهام و اوراق بهادار بزند.
• برخلاف بازار اولیه، شرایط بازار ثانویه به گونه‌ای است که شرکت‌های نوپا و کوچک می‌توانند در آن مانور دهند و سرمایه مورد نیاز را با فروش سهامشان تأمین کنند. در این روند همه چیز خصوصی است و اگر بازار ثانویه وجود نداشته باشد، بازار خصوصی هم در کار نخواهد بود.
• در این بازار رشد اقتصادی تسهیل می‌شود. از آن جایی که در بازار اولیه فرد آزادی عمل ندارد، امکان خرید دلخواه سهام نیز میسر نیست. پس با رجوع به بازار ثانویه سهام مورد نظر را خرید و فروش می‌کند. در نتیجه با رشد اقتصادی سرمایه‌گذاران، کل اقتصاد نیز رشد می‌کند.
• شرکت‌های پذیرفته شده در بورس این امکان را دارند که رفتار سرمایه‌گذاران را بر اساس تقاضا و حرکت افزایش و کاهشی سهام تحت نظارت داشته باشند. بازار ثانویه این امکان را برای شرکت‌ها فراهم می‌کند که با توجه به اطلاعات جمع‌آوری شده به سرعت وارد عمل شوند و استراتژی خود را طبق حرکات بازار تنظیم کنند.

معایب

• قیمت اوراق بهادار در بازار ثانویه تحت تأثیر نوسانات است. چنین نوسانات قیمتی ممکن است منجر به ضرر ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی برای سرمایه‌گذاران شود.
• قبل از خرید یا فروش در این بازار، سرمایه‌گذاران مجبورند به درستی مراحل مربوطه را که معمولاً یک فرآیند وقت‌گیر است، انجام دهند.
• حاشیه سود سرمایه‌گذاران ممکن است به دلیل کمیسیون‌های کارگزاری که در هر معامله خرید یا فروش اوراق بهادار به آن تعلق می‌گیرد، حالت عجیبی را تجربه کند.
• سرمايه‌گذاری در بازار ثانويه به دليل تأثیر عوامل خارجی متعدد در معرض ریسک زيادی است. ارزش‌گذاری موجود ممكن است ظرف مدت چند دقيقه تغيير كند.

تفاوت بین بازار اولیه و ثانویه بورس

• اوراق بهادار در ابتدا در یک بازار اولیه صادر می‌شود. پس از انتشار، این اوراق بهادار برای معاملات بعدی در بورس لیست می‌شود. معاملات اوراق بهادار که از قبل صادر شده، در یک بازار ثانویه صورت می‌گیرد.
• سرمایه‌گذاران در بازار اولیه سهام را مستقیماً از صادرکننده اوراق خریداری می‌کنند اما در بازار ثانویه، سرمایه‌گذاران برای خرید یا فروش اوراق بهادار وارد معاملات می‌شوند. از این رو، صادرکنندگان اوراق در چنین معاملاتی شرکت نمی‌کنند.
•  قیمت سهام در بازار اولیه ثابت و بر مبنای قیمت اسمی است اما قیمت اوراق بهادار معامله شده در بازار ثانویه با توجه به تقاضا و عرضه، متفاوت و دارای نوسان است.
• فروش اوراق بهادار در بازار اولیه سرمایه‌ای را برای صادرکننده اوراق به همراه می‌آورد ولی در معاملات انجام شده در بازار ثانویه، این سرمایه‌گذاران هستند که درآمد کسب می‌کند.
• صدور اوراق بهادار فقط یک بار و برای اولین بار در بازار اولیه رخ می‌دهد. در بازار ثانویه اوراق بهادار صادر شده چندین بار معامله می‌شود.
• از آنجایی که شرکت صادرکننده، اوراق بهادار را به صورت عمده در بازار اولیه به فروش می‌رساند، برخی سرمایه‌گذاران خرد توانایی خرید ندارند زیرا نیازمند سرمایه هنگفتی است. اما می‌توانند در بازار ثانویه سهام مورد نظر خود را بسته به توانایی مالی خود خریداری کنند.
• فروش اوراق در بازار اولیه از سوی بانک‌ها، مؤسسات مالی غیر بانکی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری انجام می‌شود. در حالی که در بازار ثانویه خرید و فروش توسط کارگزاری‌ها صورت می‌گیرد.

جمع‌بندی

در یک بازار اولیه، اوراق بهادار برای اولین بار جهت فروش به سرمایه گذاران عرضه می‌شوند. اوراق بهادار جدید از طریق بازار بورس منتشر شده و دولت و شرکت‌ها را قادر می‌سازد که سرمایه مورد نظرشان را افزایش دهند. با استفاده از اطلاعات مرتبط با بازار اولیه، افراد می‌توانند تصمیمات دقیقی درباره سرمایه‌گذاری در بازار اتخاذ کنند. همچنین این امکان فراهم می‌شود تا یک سبد سرمایه‌گذاری با ریسک متنوع ایجاد شود.

بستری که بازار ثانویه ارائه می‌دهد، داد و ستد سهام را تسهیل می‌کند. همچنین تبدیل اوراق بهادار به پول نقد را امکان‌پذیر می‌سازد. تجارت مداوم در این بازار باعث افزایش نقدینگی دارایی‌های معاملاتی نیز می‌شود. بنابراین سرمایه‌گذاران تشویق می‌شوند که روی ابزارهای مالی موجود در بازارهای ثانویه دست به سرمایه‌گذاری بزنند.