رانت یعنی چه؟ کسب درآمد مازاد بدون تلاش بیشتر
با رشد شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها هر روز بیشتر شاهد انتشار اخباری مبنی بر رانت و رانت‌خواری هستیم. این کلیدواژه‌ها حتی در سال‌های اخیر به یکی از کلیدواژه‌های سیاسی مسئولین و رسانه‌ها تبدیل شده است و بیش از پیش در ادبیات اخبار اقتصادی دیده می‌شود. با این‌که این‌همه این اصطلاح را شنیده‌ایم اما ممکن است دقیقا ندانیم که رانت یعنی چه و این اتفاق چه آثار و پیامدهایی برجای می‌گذارد؟
رانت به زبان ساده به هر درآمدی گفته می‌شود که بدون زحمت و تلاش حاصل شود. البته لازم به ذکر است که برخی از افراد گمان می‌کنند رانت، رشوه و اختلاس هر سه یک مفهوم دارند اما بین این سه، تفاوت‌هایی وجود دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهد شد.
معنی رانت یعنی چه؟
واژه رانت برگرفته از کلمه Rent در انگلیسی و به معنای اجاره است. در گذشته و در کشور انگلستان ارباب‌ها از کشاورزان مبلغی را به عنوان قدرالسهم دریافت می‌کردند که رانت نام داشت. آن‌ها دلایل مختلفی برای دریافت این مبلغ در نظر می‌گرفتند. از جمله اجاره زمین، مالیات محصول و دلایل قانونی. به این ترتیب ارباب‌ها درآمدهای بسیاری را از این طریق به دست می‌آوردند؛ آن هم در شرایطی که هیچ تلاشی نمی‌کردند. حتی هیچ ریسکی هم متوجه‌شان نبود.
در اقتصاد عصر حاضر نیز اصطلاح رانت اقتصادی (Economic Rent) وجود دارد. منظور از رانت اقتصادی، فرصت‌های ویژه‌ای است که تنها برای افراد خاصی وجود دارد و برای همه پیش نمی‌آید. مثلا اگر شما از گران شدن طلا و سکه در چند روز آینده مطلع باشید، طلا و سکه را خریداری می‌کنید تا از این طریق به سود برسید. اگر چنین موقعیتی برای همه اتفاق می‌افتاد، دیگر چیزی به نام رانت معنا نداشت.
رابطه رانت و تخصیص منابع
اقتصاددانان معتقدند منابعی که در یک کشور وجود دارد، الزما به رشد و توسعه آن کشور نمی‌انجامد. بلکه مدیریت منابع می‌تواند به گونه‌ای باشد که از این فرصت طلایی در راستای اموری غیر از توسعه استفاده شود. در اکثر مواقع، در مدیریت منابع و توزیع آن ردپای رانت‌خواری به چشم می‌خورد.
منابع محدودند و نیازها نامحدود. زمانی که این منابع محدود برای رفع نیازهای نامحدود به کار گرفته می‌شوند، مهم‌ترین دغدغه اقتصاد نیز پدیدار می‌شود. مدیریت منابع به کمک سه عامل سنت، بازار و دولت انجام می‌شود. با توجه به این که کشورهای مختلف شرایط متفاوتی دارند، هر کشور به میزان متفاوتی از هر یک از این سه عامل بهره میبرد. اما در شرایطی که دولت‌ها بیشترین نقش را در مدیریت منابع به عهده داشته باشند، ظهور پدیده رانت و رانت‌خواری و فساد سیاسی و اقتصادی بسیار رایج خواهد بود. امری که در نهایت می‌تواند هزینه‌های زیادی را روی دست کشورها بگذارد.
برای این‌که دقیق‌تر متوجه شویم رانت یعنی چه، بد نیست پیشینه آن را بررسی کنیم.
رانت زمین‌خوار
در نظر آدام اسمیت درآمدی که از یک فعالیت حاصل می‌شود، به سود، دستمزد و رانت تبدیل می‌شود. سود برای صاحب سرمایه است؛ چرا که در این راه ریسک کرده و سرمایه‌اش را به مخاطره انداخته است. دستمزد حق نیروی کار است چون اگر او نبود کالا یا خدمات به مرحله تولید نمی‌‌رسید. به این ترتیب هر آن‌چه پس از پرداخت سود و دستمزد از درآمد باقی بماند، برچسب رانت را خواهد داشت.
در دورانی که محصولات کشاورزی متقاضیان فراوانی دارند، کشاورزانی که زمین‌های مرغوب‌تری در اختیار دارند، رانت خواهند داشت. برخی از اقتصاددانان با همین زاویه دید، معنی رانت را در آغاز برای زمین در نظر گرفتند. زمین یک منبع محدود است و تقاضا برای محصولات کشاورزی یک نیاز نامحدود. در شرایطی که تقاضای محصولات کشاورزی زیاد می‌شود، به منظور پوشش نیازها حتی زمین‌های نامرغوب نیز برای کشت‌وکار مورد استفاده قرار می‌گیرند. پس آن‌ها که زمین‌های بهتری دارند، مبالغ اضافی را برای تولید محصولات خود دریافت می‌کنند که بیشتر از هزینه تمام‌شده است. این درآمد اضافی همان رانت است.
همان‌گونه که در بیان معنی رانت توضیح دادیم، صاحبان چنین زمین‌هایی هیچ کار بیشتری در مقایسه با سایر صاحبان زمین انجام نمی‌دهند ولی درآمد بیشتری کسب می‌کنند.
رانت در بورس
حال که دریافتیم رانت یعنی چه، می‌توانیم این پدیده را در بورس نیز بررسی کنیم. صاحب‌نظران بازار، بر این عقیده هستند که اطلاعات ارزش‌مندترین عنصر در بازار بورس به شمار می‌رود. یعنی اگر فردی از رشد فراوان سهام یک شرکت پیش از وقوع آن خبر داشته باشد، چنین اطلاعاتی می‌تواند منجر به سودآوری او شود.
معنی رانت در بورس با اطلاعاتی پیوند خورده است که در اختیار برخی از افراد است؛ اخباری که قشر اندکی پیش از آن‌که اتفاق بیفتد از آن مطلع هستند و به این طریق می‌توانند به سودآوری برسند.
اطلاع از هر گونه سود و یا زیان شرکت در روزهای پیش رو و قبل از انتشار عمومی این اخبار، معنی رانت اطلاعاتی در بورس را یادآوری می‌کند.
دو شرکت فعال در بورس را در نظر بگیرید که قصد همکاری و امضای قرارداد دارند. تا زمانی که قرارداد به صورت کامل امضا نشده و پیش از عملیاتی شدن آن، عده‌ی معدودی از جمله مدیران شرکت و اعضای هیئت مدیره از این مسئله مطلع هستند. پیش از آن که اخبار مربوط به این قرارداد به صورت عمومی منتشر شود، اطلاعات این افراد حکم رانت را دارد.
به هر طریق از ابتدای قرارداد ناگزیر باید عده‌ای از مفاد و چند و چون آن مطلع باشند و نمی‌توان از رانت اطلاعاتی در چنین شرایطی اجتناب کرد هرچند که رانت اطلاعاتی مدیران و مالکان شرکت‌ها به لحاظ قانونی مشروع است.
روش‌های مقابله با رانت‌بازی در بورس
از آن‌جا که رانت‌بازی و رانت‌خواری در بورس بسیار رواج پیدا کرده است می‌توان به دو شیوه با این آفت اقتصادی مقابله کرد. با توجه به ماهیت رانت در بورس، افزایش شفافیت‌ها می‌تواند منجر به کمرنگ شدن این مسئله شود. پس راه نخست آن است که بازارها با شفافیت اطلاعاتی بیشتری کار خود را دنبال کنند.
راه دوم این است که بورس با رونق فراوانی مواجه شود. افزایش تعداد معاملات در بازار موجب کاهش میزان رانت‌ها خواهد شد.
رانت؛ پدیده‌ای خوب یا بد؟
احتمالا اکنون که دریافته‌ایم رانت یعنی چه، این امر را کاملا و صد درصد منفی و نامطلوب تلقی کنیم. اما دقت کنید همان‌طور که در بالا بیان کردیم، نمی‌توان از رانت اطلاعاتی برخی از افراد جلوگیری کرد. این مسئله در تمام دنیا وجود دارد. آن‌چه مهم است این است که افرادی که رانت دارند، از آن در راستای منافع خود و ضرر مردم استفاده کنند یا خیر.
به عنوان مثال اگر این اطلاعات منجر به ضرر و زیان سهام‌داران شود، امری غیراخلاقی و غیرقانونی است. پس نمی‌توان گفت رانت خوب است یا بد. بلکه باید گفت استفاده از اطلاعات نهانی شرکت‌ها برای کسب منافع شخصی، امری است که خارج از چارچوب قانونی قرار می‌گیرد یا خیر.
رانت داشتن برای همه امکان دارد؟
اگر به عملکرد بزرگان بازار و افراد موفق در بازار سرمایه نگاه کنیم، می‌بینیم که در بسیاری از موارد، آن‌ها مسائلی را زودتر درمی‌یابند و اقداماتی سریع‌تر از سایرین انجام می‌دهند. اما چگونه؟ به کمک موارد زیر:
- تحلیل تکنیکال
- تحلیل بنیادی
- روان‌شناسی بازار
- بررسی گزارش‌های منتشرشده روی سامانه کدال (codal.ir)
- تابلوخوانی و بازارخوانی
بیشتر بخوانید
از زاویه‌ای دیگر، کسب سود تنها به دسترسی به اطلاعات نهانی محدود نمی‌شود. بلکه با بررسی دقیق و جزئی اطلاعات و گزارش‌هایی که شرکت‌ها منتشر می‌کنند هم می‌توان به سودآوری بالایی رسید.
رانت کمتر به کمک شفافیت بیشتر در حقوق مالکیت
حقوق مالکیتِ شفاف‌تر، کارایی منابع را به دنبال خواهد داشت. شفافیت در حقوق مالکیت موجب می‌شود افراد از آثار اقدامات خود مطلع شوند. یعنی فرد می‌داند که آثار منفی اقداماتش هزینه‌بردار است و برای آثار مثبت آن‌ها باید از دیگران مطالبه کند. این امر یکی از بارزترین تفاوت‌های میان کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای کمترتوسعه‌یافته را نشان می‌هد. تعاریف حقوق مالکیت در کشورهای توسعه‌یافته بهتر و مدون‌تر است و کمتر شاهد نقض آن هستیم.
عوامل پدید‌آورنده رانت چیست؟
مسائل مختلفی هستند که می‌توانند به ایجاد رانت دامن بزنند که در ادامه چند مورد را بررسی می‌کنیم.
مدیریت نادرست منابع
برخی از اقتصاددان‌های کلاسیک معتقد بودند رانت اقتصادی بیشتر در اثر کمبود منابع طبیعی رخ می‌دهد. اما پس از مدتی این سوال مطرح شد که نقش دولت‌ها در این میان چیست؟ دولت‌ها با دخالت‌هایی که در بخش‌های مختلف بدنه اقتصاد می‌کردند به محدودیت‌های موجود دامن می‌زدند. پس بدیهی است که این مسئله موجب ایجاد کمیابی‌هایی شد که دولت‌ها عامل آن بودند. همین کمبودهای غیرطبیعی بود که رانت‌های جدیدی را به وجود آورد.
تغییر حقوق مالکیت توسط دولت‌ها
دولت‌ها می‌توانند با تصویب قوانین، موجب سلب حقوق مالکیت افرادی شوند و آن را در اختیار افراد دیگری بگذارند. بارها در تاریخ مشاهده شده که حقوق سیاه‌پوستان بومی به سفیدپوستان انتقال پیدا کرده است. یا ممکن است دولت حقوق تازه‌ای تعریف کند و آن را در اختیار گروه خاصی قرار دهد. ممکن است این اقدامات برای ایجاد و انتقال رانت به گروه‌های مسلط بر جامعه صورت گیرد.
ساختار نادرست دولت
در نظر بگیرید که دو نفر می‌خواهند روی یک کالای واحد سرمایه‌گذاری کنند. یکی از این افراد به رانت اطلاعاتی دسترسی دارد. به این ترتیب می‌تواند موفقیت بیشتری را نسبت به نفر دیگر به دست آورد. این مسئله در اقتصاد و بازارهای مالی نظیر بورس به وضوح اتفاق می‌افتد.
در این میان ساختار نادرست دولت بستر را برای رانت‌خواری بیشتر فراهم می‌کند. مثلا گاهی پیش می‌آید که دولت شرایطی را در یک صنعت ایجاد می‌کند که موجب می‌شود ورود به آن صنعت با محدودیت مواجه شود. گاهی هم سقف مشخصی را در عرضه محصولات تعیین می‌کند. این اقدامات موجب می‌شود که حق تولید یا فعالیت در اختیار افراد خاصی قرار گیرد. در نتیجه کسانی که از این امتیاز برخوردار باشند، می‌توانند با تکیه بر رانت به سودهای فراوانی برسند.
آثار رانت چیست؟
ضرر و زیان‌هایی که رانت‌خواری در زمینه‌های مختلف ایجاد می‌کند، در ابعاد گسترده‌ای قابل بررسی است. در ادامه به چند نمونه اشاره خواهیم کرد.
خداحافظ رفاه!
رانت، رفاه و توسعه را از بین میبرد. زیان‌های رفاهی و هزینه‌های در کنار آثار غیرمستقیم این پدیده بر اقتصاد، همگی به وضوح نشان می‌دهند که قدرت تخریب رانت چقدر است. با گسترش رانت، خلاقیت و نوآوری افراد نیز از بین می‌رود. افزایش رشوه‌گیری و رشوه‌خواری نیز بیشتر می‌شود و در نتیجه شاهد فرار نیروی انسانی و سرمایه می‌شویم.
از معنی رانت مشخص است که نابرابری‌های فراوانی در پی رواج آن اتفاق می‌افتد. این امر به تضاد طبقاتی دامن می‌زند. به این صورت که عده‌ای هرچه تلاش می‌کنند به سودی دست پیدا نمی‌کنند اما عده دیگر بدون آن که کاری کنند صاحب ثروت می‌شوند.
قوانین صحیح می‌تواند موجب حرکت اقتصاد به سمت اهدافش شود. اما در شرایطی که سران یک مملکت خود رانت‌خوار باشند، قوانین را به شکلی تصویب می‌کنند که منفعت خودشان مخدوش نشود.
مرگ توسعه و نوآوری
فساد و رانت‌جویی موجب می‌شود که نوآوری و تحول در کشورهای در حال توسعه اتفاق نیفتد. سران دولت در این کشورها کالاهایی را در دسترس مردم قرار می‌دهند که بتوانند از طریق آن‌ها رشوه بگیرند. در این کشورها کالاهایی که برای اقتصاد سودآور هستند جایی ندارند.
به این ترتیب در این کشورها خبری از تجهیزات جدید و تکنولوژی روز نیست. به همین سادگی حجم زیادی از منابع در این کشورها در مواردی مصرف می‌شود که هیچ فایده‌ای برای توسعه آن‌ها ندارد. رانت‌جویان میانه خوبی با نوآوری و تحول ندارند، چرا که نخستین نیاز آن‌ها گذاشتن سرپوش بر اقدامات‌شان است. بدیهی است که هرچه افراد بیشتری در این میان دخیل باشند، پنهان کردن فساد دشوارتر خواهد بود. پس بازرگانان و تولیدکنندگان محدودی می‌توانند در چنین بستری فعالیت کنند و نتیجه این امر کشور به لحاظ فناوری عقب‌مانده خواهد بود. هم‌چنین آن دسته از فعالان اقتصادی که فرصتی برای فعالیت رسمی ندارند، قدم در مسیرهای غیررسمی و نادرست می‌گذارند.
استفاده نادرست از منابع
چنان‌چه رانت‌خواری رواج پیدا کند، عده معدودی بدون آن‌که تلاشی کنند بهترین امکانات را در اختیار خواهند داشت. اما از آن‌جا که این منابع در اختیار افرادی نادرست قرار دارد، استفاده مطلوبی از آن‌ها نمی‌شود و در نهایت شاهد هدررفت منابع خواهیم بود.
پشت‌پا به شایسته‌سالاری
از دیگر آثار زیان‌بار رانت، می‌توان به این مسئله اشاره کرد که تخصیص نادرست منابع موجب می‌شود چیدمان افراد به درستی صورت نگیرد. چرا که روابط بر ضوابط چیره می‌شود و در نهایت یک فاجعه رخ می‌دهد. فساد بالا در چنین سیستمی امری طبیعی است که روز به روز بر میزان آن نیز افزوده می‌شود. در نهایت منافع و ثروت ملی حیف و میل می‌شود و افرادی که صلاحیت ندارند بر شایسته‌ها تسلط پیدا می‌کنند.
سایر آثار زیان‌بار رانت‌خواری
- بازماندن از تولید و کار مولد به دلیل سرگرم شدن افراد به رانت و رانت‌خواری
- ناامیدی فعالان جامعه
- افزایش نرخ بی‌کاری و تورم
- ایجاد بستر برای دلالان
- فرار سرمایه
- مصرف‌گرایی
- فساد مالی
- بی‌عدالتی در سیستم توزیع
تفاوت رانت و اعتبار
افرادی که به درستی نمی‌دانند رانت یعنی چه، احتمال دارد که معنی رانت را با اعتبار اشتباه بگیرند. اعتبار مسئله‌ای است که در پی تلاش افراد حاصل می‌شود. فرد صاحب اعتبار، زمان زیادی را صرف کرده تا خود و عملکردش را به اثبات برساند. چنان‌چه اقتصاد سلامت باشد، حتی افراد معتبر نیز هم‌چون سایرین از امکانات و تسهیلات بهره‌مند می‌شوند. اما در یک سیستم رانتی، افراد بر اساس روابط‌شان از منافع بهره می‌برند.
تفاوت رانت و رشوه
رشوه اقدامی است که موجب می‌شود فردی در ازای پرداخت پول به ماموران دولت، از مزایایی برخوردار شود و یا به هر طریق منفعتی کسب کند. در حقیقت رشوه‌دهنده با تکیه بر اموال و دارایی خود، انجام یا عدم انجام عملی را از مامورین دولت درخواست می‌کند. نتیجه این عمل کاملا به نفع رشوه‌دهنده است و رشوه‌گیرنده نیز در این میان از آن مبلغ بهره‌مند می‌شود.
تفاوت رانت و اختلاس
اختلاس در شرایطی رخ می‌دهد که کارمندان دولت یا وابسته به دولت از محل اموال دولتی یا وابسته به دولت، مبالغی را برای خود برمی‌دارند. در واقع این افراد با انجام چنین عملی خیانت در امانت می‌کنند. چرا که منابع دولتی، متعلق به این افراد نیست و این برداشت غیرقانونی و بدون اجازه است.
جمع‌بندی
در این مطلب کوشیدیم با بیانی ساده توضیح دهیم که رانت یعنی چه و رانت‌خواری چیست. در یک تعریف ساده معنی رانت را می‌توان چنین بیان کرد: دستیابی به ثروت بدون هیچ تلاش و فعالیتی. بخش عظیمی از این مسئله به این امر مربوط است که عده معدودی از افراد به اطلاعاتی دسترسی دارند که عموم مردم از آن بی‌بهره‌اند. این رانت اطلاعاتی یک مزیت محسوب می‌شود که می‌تواند برای دارنده اطلاعات سودآور باشد. هم‌چنین رانت را می‌توان پرداخت‌های مازاد بر هزینه به مالک یا تولیدکنندگان تعریف کرد. یعنی مبلغی که مازاد بر هزینه تولید صرف شده است.
رانت در بورس نیز پدیده‌ای است که در پی دسترسی برخی از افراد به اطلاعات پنهان اتفاق می‌افتد. به این ترتیب این افراد با تکیه بر این اطلاعات دست به معاملات نهانی می‌زنند و عدالت را در بازار بورس زیر سوال می‌برند. در نتیجه موجب تضعیف اعتماد سرمایه‌گذاران می‌شوند.
