اقتصاد چرخشی چیست | دلایل اهمیت تضعیف این رویکرد
در یک اقتصاد چرخشی یا اقتصاد دورانی، محصولات تولیدی بارها و بارها مورد استفاده مجدد قرار می‌گیرند. این امر موجب کاهش مصرف مواد خام ارزشمند شده و در نتیجه این امر نیز گاز کربن دی‌اکسید (CO2) کمتری منتشر می‌شود. با این وجود، در طول پنج سال گذشته شاهد کاهش میزان مواد ثانیوه‌ای که طی روند بازیافتی وارد چرخه اقتصاد جهانی می‌شوند بوده‌ایم. اقتصاد چرخشی یکی از رویکرد‌های موثری است که به کمک آن می‌توانیم تا یک سوم از میزان استخراج مواد خام را کاهش داده و به بهبود الگو‌های مصرفی کمک کنیم. در این مقاله با توان تحلیل همراه باشید تا ارکان این مدل اقتصاد را مورد بررسی قرار داده و به سوال جامع اقتصاد چرخشی چیست پاسخ دهیم.
اقتصاد چرخشی چیست | شاخصه‌های این نوع اقتصاد
بر اساس گزارش منتشر شده توسط Circularity Gap، چهار عنصر اقتصادی اصلی وجود دارند که با دنبال کردن آنها می‌توانیم شرایط را به حالت عادی بازگردانده و اقتصاد چرخشی را به عرصه قدرت برگردانیم. نوآوری‌های مورد استفاده در عرصه اقتصاد دورانی نیز در این مسیر به ما کمک می‌کنند و از جمله آنها به شتاب‌دهندگان چرخه‌ها می‌توان اشاره کرد. این سبک از ابتکار در واقع یک برنامه نوآوری است که در همکاری با مجمع اقتصاد جهانی (World Economic Forum) اجرا می‌شود.
طبق نظر کارشناسان، شیوه زندگی کنونی ما نشان‌دهنده الگوی مصرفی است که تا ۶۰ درصد فراتر از منابع قابل فراهم‌سازی زمین بوده و پسماند‌های زیادی را نیز تولید می‌کند.
تغییر روش دادن و روی آوردن به یکی از الگو‌های اقتصاد چرخشی در ابعاد گسترده، راهکاری برای بهبود آینده ما در نظر گرفته می‌شود.
در پاسخ به سوال اقتصاد چرخشی چیست باید گفت: در اقتصاد چرخشی، همه چیز به گونه‌ای تولید و مصرف می‌شود که کمترین استفاده را از منابع جهان داشته باشیم. در نتیجه این امر، میزان زباله دورریز ما کمتر شده و تولید گاز‌های گلخانه‌ای و کربن نیز کاهش پیدا می‌کند. در بطن اقتصاد دورانی، همه محصولات تا زمان ممکن و به واسطه تعمیر، بازیافت و طراحی مجدد در روند استفاده نگه داشته می‌شوند. بدین واسطه می‌توان چنین محصولاتی را بارها و بارها به صورت مجدد مورد استفاده قرار داد.
پارمان اروپا در پاسخ به سوال اقتصاد چرخشی چیست بدین صورت توضیح می‌دهد: در پایان عمر یک محصول، مواد مورد استفاده برای ساخت آن محصول در اقتصاد باقی مانده و تا جای ممکن دوباره مورد استفاده قرار می‌گیرد.
چرا اقتصاد دورانی از اهمیت بالایی برخوردار است؟
در پاسخ به سوال اقتصاد چرخشی چیست باید بگوییم که این مدل اقتصادی یکی از روش‌های جایگزین برای اقتصاد‌های خطی سنتی است. در اقتصاد سنتی به کمک منابع اولیه، محصول مورد نظر تولید شده و پس از مورد مصرف قرار گرفتن، دور انداخته می‌شود. چنین رویکردی موجب استفاده گسترده از مواد خام و تولید طیف گسترده‌ای از زباله و پسماند می‌شود.
به عنوان مثال، اتحادیه اروپا به صورت سالانه بیش از ۲.۵ میلیارد تن زباله تولید می‌کند.
استخراج و فراوری مواد خام بر روی محیط زیست تاثیرگذار خواهد بود و مصرف انرژی و انتشار کربن دی‌اکسید را افزایش خواهد داد.
بر اساس پیش‌بینی‌ها و محاسبات منتشر شده توسط Accenture، به کمک اقتصاد دورانی می‌توانیم تا سال ۲۰۳۰ به میزان ارزش ۴.۵ تریلیون دلار ذخیره‌سازی کنیم.
چه تغییراتی موجب بهبود روند چرخشی در جهان می‌شود؟
دنیایی که در آن شاهد افزایش بهره‌گیری از اقتصاد چرخشی باشیم به تغییر رویه سیستماتیک احتیاج دارد. مصرف‌کنندگان، کسب و کار‌ها و سیاستمداران این دنیا باید در شیوه طراحی، تولید، فروش، ساخت و استفاده مجدد کالا‌ها تغییر ایجاد کنند. به عنوان چند نمونه از این تغییرات به عوامل زیر می‌توان اشاره کرد:
- طراحی: در اقتصاد چرخشی باید به گونه‌ای محصولات را طراحی کرد تا بتوان به راحتی آن محصول را بازیافت کرد و یا به منظور تعمیر، استفاده مجدد و یا بازیابی منابع مورد استفاده در آن محصول، آن را تجزیه و جدا‌سازی کرد. این می‌تواند به معنای طراحی محصولات مصرفی با استفاده از مواد خام کمتر و یا با بهره‌گیری از تجهیزات سرمایه محور که برای قابلیت خدمات‌رسانی، قابلیت چندبخشی‌سازی (ایجاد ماژول) و نوسازی طراحی شده‌اند باشد. به عنوان مثال، یکی از تولید‌کنندگان گوشی همراه تحت عنوان Fairphone، اولین گوشی هوشمند دنیا که در آن از عناصر مرتبط با اقتصاد چرخشی و زنجیره‌های تامین بهره برده شده است را توسعه داد. این فرایند به تولید یک گوشی اندروید منجر شد که از طراحی ماژولار برخوردار بوده و تعمیر و خرید قطعات یدکی آن به آسانی صورت می‌پذیرد.
- مدل‌های کسب و کار: محصول در قالب خدمات (هنگامی که یک ارائه‌دهنده سرویس، حق مالکیت یک محصول را حفظ کرده و مشتریان قابلیت دسترسی به آن محصول را خریداری می‌کنند)، اقتصاد مشارکتی (که در آن دارایی‌ها میان چندین مالک به اشتراک گذاشته می‌شود) و بسیاری از گزینه‌های دیگر، نشان‌دهنده رویکرد‌های جایگزین برای کسب و کار‌هایی هستند که پایداری و ثبات را در بطن شیوه به انجام رساندن تجارت جای داده‌اند.
- معیار‌های جدید و داده‌های مشترک: داده‌های بهتر در رابطه با دسترسی داشتن به مواد اولیه مورد استفاده در صنایعی مثل ساخت و ساز می‌تواند به کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای منجر شده و با استفاده از رویکرد استفاده مجدد و بازیافت، به محافظت از تنوع زیست محیطی نیز کمک کند. به عنوان مثال، دپارتمان اقدامات عمومی هلند در کنار روتردام و آمستردام، بانک ملی بروگن که تحت عنوان بانک پل ملی (National Bridge Bank) نیز شناخته می‌شود را توسعه دادند. این بانک به عنوان بازاری برای خدمات‌رسانی به پل‌ها (راه‌های ارتباطی) و مواد خامی که به زودی از چرخه اقتصاد خارج می‌شوند عمل کرده و امکان بهره‌برداری از فرایند استفاده مجدد و بازیافت آنها را به حداکثر می‌رساند. با توجه به عدم وجود مجموعه استانداردی از معیار‌های ردیابی روند پیشرفت در زمینه‌هایی مثل استفاده مجدد، که مقوله‌ای حیاتی برای مقابله با آلودگی ناشی از پسماند‌های پلاستیکی و یا حفاظت از منابع حیاتی محسوب می‌شود، بهره‌مند بودن از داده‌های بهتر از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود. از همین رو، رویکرد مبتکرانه «مصرف‌کنندگان فراتر از پسماند» یا CBW که توسط مجمع جهانی اقتصاد عرضه شده است، به توسعه مجموعه‌ای از معیار‌های استاندارد کمک کرده و گامی کلیدی در تسریع تغییر روند مدل‌های بازیافت محسوب می‌شود.
- سیاست: ایجاد انگیزه برای کسب و کار‌ها و جوامع به منظور ایجاد عادت‌های مبتنی بر اقتصاد دورانی، کلید آغاز تغییرات بلند مدت خواهد بود. به عنوان مثال، فرانسه به تازگی قانونی را مبنی بر حذف بسته‌بندی‌های پلاستیکی یک‌بار مصرف تا سال ۲۰۴۰ تصویب کرده است. به همین واسطه، اهداف دیگری نیز برای کاهش مصرف، استفاده مجدد و بازیافت مواد اولیه خام تعیین شده است. در ماه سپتامبر سال ۲۰۲۲ (اواسط شهریور تا اواسط مهر ماه ۱۴۰۱)، ساکنین زوریخ برای جای دادن اقتصاد چرخشی در قانون اساسی کانتون رای‌دهی کردند. علاوه بر این، اتحادیه اروپا نیز به تازگی قوانینی را در رابطه با بسته‌بندی‌ها و ضایعات بسته‌بندی (PPWR) منتشر کرده است که اهداف مبتنی بر بازیافت و استفاده مجدد را در بخش‌های منتخب این صنعت تعیین می‌کند.
آیا بازیافت، بخشی از اقتصاد چرخشی است؟
فرایند بازیافت، روند تبدیل مواد زائد به مواد و اشیا جدید را شامل می‌شود. این فرایند به خودی خود با کمک انرژی به انجام می‌رسد و انتشار گاز‌های گلخانه‌ای را به همراه دارد، بنابراین چنین فرایندی نیز به گرمایش بیشتر زمین منجر خواهد شد.
در پاسخ به سوال اقتصاد چرخشی چیست و چه ویژگی‌هایی دارد باید گفت: در یک اقتصاد دورانی ایده‌آل، محصولات به گونه‌ای طراحی می‌شوند تا به جای بازیافت فوری بتوان از آنها در چندین چرخه مصرفی استفاده کرد.
این روند شامل نوسازی و توزیع مجدد محصولات می‌شود.
وضعیت جهان کنونی در زمینه اقتصاد چرخشی به صورت است؟
بر اساس گزارش Circularity Gap، که در فوریه ۲۰۲۳ (اواسط بهمن ۱۴۰۱) منتشر شد، مقدار مواد ثانویه که در چرخه بازیافت یا استفاده مجدد به اقتصاد جهانی بازمی‌گردند از محدوده ۹.۱ درصدی در سال ۲۰۱۸، به محدوده ۷.۲ درصدی در سال ۲۰۲۳ کاهش پیدا کرده است.
این موضوع به دلیل عدم توانایی ما در انجام فرایند بازیافت نیست، بلکه بیشتر به دلیل افزایش میزان استخراج منابع خام و قراردهی بیشتر منابع در عرصه سهام است. از جمله این منابع به جاده‌ها، منازل و کالاهای بادوام می‌توان اشاره کرد.
طبق این گزارش، مقدار استخراج مواد اولیه از سال ۱۹۷۰ تا به امروز بیش از سه برابر، و از سال ۲۰۰۰ تا به امروز بیش از دو برابر شده و به محدوده ۱۰۰ میلیارد تن در سال رسیده است. به تخمین این گزارش، استفاده از اقتصاد چرخشی می‌تواند میزان استخراج منابع اولیه را تا یک سوم کاهش بدهد. با توجه به این‌که کل جهان از ۹ مورد «محدودیت‌های سیاره‌ای» که سلامت محیط زیست را اندازه‌گیری می‌کنند، ۵ مورد را زیر پا گذاشته است، استفاده از اقتصاد چرخشی مقوله‌ای الزامی تلقی می‌شود.
اتلاف مواد خام تنها به ایجاد اختلال در سبک زندگی انسان‌ها محدود نمی‌شود (تخمین زده می‌شود که در طول یک قرن آینده، ۶ مورد از عناصر کلیدی مورد استفاده در تولید گوشی‌های همراه به اتمام می‌رسند). این فرایند به کند شدن روند پیشروی ما به سمت اهداف بزرگ‌تر نیز منتهی خواهد شد. بسیاری از مواد اولیه از دست رفته‌ای که در قالب پسماند‌های الکترونیکی به محلات دفن زباله منتقل می‌شوند، کلید تغییر روش در زمینه انرژی محسوب می‌شوند.
ادامه دادن به این مسیر می‌تواند به «از هم پاشیدن کامل سیستم‌های پشتیبانی از حیات زمین که در حال حاضر در نقطه شکست بحرانی قرار دارد» منجر شود.
چه نوآوری‌هایی می‌توانند به اقتصاد دورانی کمک کنند؟
انواع متعددی از رویکرد‌های مبتکرانه در عرصه اقتصاد چرخشی و تکنولوژی‌های مختلف وجود دارند.
از جمله مثال‌های آنها به شتاب‌دهنده‌های چرخه‌ای، که یک برنامه شش ماهه که توسط UpLink (پلتفرم نوآوری منبع‌رسانی جمعی مجمع اقتصاد جهانی) اجرا می‌شود، می‌توان اشاره کرد. این برنامه به نوآوران عرصه اقتصاد چرخه‌ای کمک می‌کند تا ایده‌های خود را مقیاس‌گذاری کنند. در طول سال ۲۰۲۲، هفده استارت‌آپ در این برنامه مشارکت داشتند.
به عنوان چند نمونه از این استارت‌آپ‌ها به Aquacycl، یکی از شرکت‌های آمریکایی که با استفاده فاضلاب غیرقابل تصفیه برق تولید می‌کند؛ Done Properly، کمپانی که در شیلی واقع شده و مواد غذایی با ماندگاری بالا تولید می‌کند؛ و البته Green Mining، یک کمپانی برزیلی که بسته‌بندی‌های مصرف‌کنندگان را بازیافت می‌کند، می‌توان اشاره کرد.
نوآوری کلید پیشرفت است. تحقیقات انجمن نوآوری Scale360 و ScaleUpNation نشان می‌دهد که استارت‌آپ‌هایی که به دنبال پیاده‌سازی ایده‌های نوین بوده و در عین حال به تغییر روند در سیستم فعلی می‌اندیشند، تاثیر بزرگی بر روی کل صنایع داشته و اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد را تسریع می‌کنند. این تغییرات به هیچ عنوان از طریق استراتژی‌های تجاری کلاسیک، قابل دسترسی نخواهند بود.
سخن پایانی
بر اساس گزارش Circularity Gap و در پاسخ به سوال ارکان اقتصاد چرخشی چیست باید بدانیم: چهار رکن کلیدی در اقتصاد دورانی وجود دارند. به منظور کاهش ۳۳ درصدی استخراج مواد اولیه و کاهش میزان مصرف، لازم است تا این چهار رکن را رعایت کنیم: کمتر استفاده کنید، طولانی‌مدت استفاده کنید، دوباره استفاده کنید و کالای مورد نظر را تمیز کنید (تعمیر و یا بازیافت کنید). به وقوع پیوستن این دیدگاه به همکاری جمعی عمومی و خصوصی نیاز داشته و به دلیل نهایی این‌که چرا همه چیز به تغییر نیاز دارد اشاره می‌کند: با ارتقا یافتن شیوه زندگی ما به مدلی که میزان بهره‌برداری از ارزش استخراج شده از منابع اولیه ارزشمند ما را به حداکثر می‌رساند، می‌توانیم سلامت نسل‌های فعلی و آتی را در عین رعایت مرز‌ها و محدودیت‌های سیاره خود تضمین کنیم. به نظر شما چگونه می‌توانیم الگو‌های مصرفی را تغییر دهیم؟ آیا پیاده‌سازی کامل اقتصاد چرخشی به واقعیت خواهد پیوست؟
