اوراق بدهی چیست؟ تامین مالی بدون شراکت
در بازار بورس اوراق گوناگونی مورد معامله قرار می‌گیرند. تنوع این اوراق فراوان است و آشنایی با هر یک نیازمند صرف زمانی مقتضی است. در این میان اوراق بدهی یا همان اوراق قرضه از جمله مهم‌ترین اوراقی است که مبنای بسیاری از سرمایه‌گذاری‌ها به شمار می‌رود. اوراق قرضه (بدهی) خود زیرمجموعه دسته دیگری از اوراق به نام اوراق با درآمد ثابت هستند. اما این اوراق چه ویژگی‌هایی دارند، چگونه معامله می‌شوند و تفاوت آن‌ها با سایر اوراق چیست؟
اوراق بدهی چیست؟
اوراق بدهی یا قرضه (Bond) یکی از ابزارهای سرمایه‌گذاری به شمار می‌رود. به این ترتیب که فرد سرمایه‌گذار پولی را به ناشر این اوراق قرض می‌دهد. ناشر می‌تواند یک شخصیت حقوقی، نهادی، شرکتی و یا دولتی باشد. در مقابل، قرض‌گیرنده در خصوص بازپرداخت وجه اعتبار متعهد می‌شود که مبلغ را به همراه سود دوره‌ای ثابت و در بازه زمانی مشخص با خریدار تسویه کند.
اما هدف از انتشار اوراق بدهی چیست؟ در حقیقت فعالیت‌های دولتی و شهری و پیاده‌سازی پروژه‌ها به سرمایه نیاز دارد. این اوراق با درآمد ثابت به منظور تامین مالی در چنین زمینه‌هایی منتشر می‌شوند. البته باید به این نکته توجه کرد که ناشر این اوراق اهداف دیگری نیز از انتشار آن‌ها دارد. یعنی گاهی نیز پیش می‌آید که ناشر، این اوراق را برای سازمان یا شرکت دیگری (بانی) منتشر می‌کند. به عبارت دیگر می‌توان گفت که ناشر لزوما بانی نخواهد بود.
شرکت‌ها برای تامین مالی مورد نیاز خود، می‌توانند از طریق فروش سهام نیز اقدام کنند. اما انتشار اوراق با درآمد ثابت در مقایسه با چنین روشی، امری مناسب‌تر به نظر می‌رسد. چرا که سهام‌داران خود به عنوان صاحبان شرکت تلقی می‌شوند اما دارندگان اوراق با درآمد ثابت این‌گونه نیستند و به همین دلیل حقی برای دخالت در امور و مسائل شرکت را ندارند.
اما اگر دارندگان این اوراق بدهی سهام‌داران شرکت نیستند، پس نقش آن‌ها چیست؟ در حقیقت این افراد، طلبکاران شرکت محسوب می‌شوند. زمانی که افراد برای سرمایه‌گذاری به خرید اوراق قرضه روی می‌آورند، در حقیقت مبلغ خرید این اوراق را به ناشر آن قرض می‌دهند. ناشر نیز تعهد می‌کند که در طی مدت زمانی که خریدار این اوراق را در دست دارد، بهره پول را در اختیار او قرار دهد. شرایط اوراق منتشره می‌تواند مقدار و دوره بهره را تعیین کند. بلندمدت‌تر بودن این اوراق، بهره دریافتی بیشتری را در پی دارد.
مشخصات اوراق قرضه
برای آشنایی با این اوراق لازم است که بر چند مفهوم تسلط پیدا کنیم. این مفاهیم عبارت‌اند از:
- تاریخ سررسید: پایان دوره اوراق بدهی همان تاریخ سررسید است. در این تاریخ دارندگان اوراق، ارزش اسمی آن‌ها را دریافت می‌کنند.
- ارزش اسمی: ارزش اسمی برابر است با اصل مبلغ اوراق. در تاریخ سررسید این مبلغ توسط ناشر به خریدار بازپرداخت می‌شود.
- نرخ سود اسمی: نرخ بهره‌ای است که به صورت دوره‌ای و تا پیش از سررسید، به دارنده اوراق پرداخت می‌شود.
- قیمت فروش: اگر دارنده اوراق تمایلی به نگهداری آن‌ها تا پایان سررسید نداشته باشد، می‌تواند آن‌ها را طی جلسات معاملاتی در بازار بورس و به قیمت روز بازار به فروش برساند. صحبت در خصوص قیمت بازار به زمان دیگری موکول می‌شود؛ اما به طور کلی مسائل مختلفی در تعیین آن دخیل هستند.
- نرخ سود تا سررسید: اگر اوراق بدهی در همان روز انتشار خریداری شوند، نرخ سود اسمی خواهند داشت. اما اگر فردی پس از گذشت زمان و در جلسات معاملاتی بورس، این اوراق را به قیمت روز بازار خریداری کرده باشد و تا زمان سررسید نزد خود نگاه دارد، آن‌گاه نرخ سود تا سررسید محاسبه خواهد شد. اوراق قرضه هم در بازار اصلی بورس و هم در بازار فرابورس منتشر می‌شوند.
طریقه انتشار اوراق قرضه
انتشار اوراق بدهی مشروط به نکات زیر است:
- انتشار اوراق قرضه باید در اساسنامه پیش‌بینی شده یا مجمع عمومی فوق‌العاده به پیشنهاد هیات مدیره، انتشار اوراق را تصویب کند. (ماده ۵۶ ل.ا.ق.ت)
- تمام سرمایه ثبت شرکت باید تادیه شده و همچنین دو سال تمام از ثبت شرکت گذشته باشد و دو ترازنامه سهامی عام نیز توسط مجمع عمومی تصویب شده باشد. (ماده ۵۵ ل.ا.ق.ت)
- اوراق باید متحدالشکل بوده، مبلغ اسمی اوراق قرضه و نیز قطعات اوراق قرضه (در صورت تجزیه باید متساوی باشد) و توسط دو نفری که برای امضای سهام تعیین شده امضا شده باشد. (تبصره ماده ۵۶ و ماده ۵۸ ل.ا.ق.ت)
- تنها شرکت‌های سهامی عام حق انتشار اوراق قرضه را دارند.
- اطلاعیه انتشار اوراق قرضه مشتمل بر نکات ماده ۵۸ ل.ا.ق.ت ، پس از امضا به انضمام تصمیم‌گیری راجع به فروش اوراق قرضه و شرایط آن، به مرجع ثبت شرکت‌ها اعلام می‌گردد. مرجع به هزینه شرکت‌ها آن را در روزنامه رسمی آگهی می‌کند و پس از آن شرکت آن را در روزنامه کثیرالانتشاری که آگهی‌های شرکت در آن منتشر می‌گردد، منتشر می‌کند. (ماده ۵۸ و ۵۹ ل.ا.ق.ت)
- اوراق قرضه باید مشتمل بر نکات ذیل باشد: ( ماده ۶ ل.ا.ق.ت )
_ نام شرکت
_ شماره و تاریخ ثبت شرکت
_ مبلغ سرمایه
_ مدت شرکت
_ مبلغ اسمی و شماره ترتیب و تاریخ صدور ورقه قرضه
_ تاریخ و شرایط بازپرداخت قرضه و نیز شرایط بازخرید ورقه قرضه
_ تضمیناتی که احتمالاَ برای قرضه در نظر گرفته شده است.
_ در صورت قابلیت تعویض اوراق قرضه با سهام، شرایط و ترتیباتی که باید برای تعویض رعایت شود با ذکر نام اشخاص یا موسساتی که تعهد تعویض اوراق قرضه را کرده‌اند.
_ در صورت قابلیت تبدیل ورقه قرضه بر سهام، مهلت و شرایط آن ( ماده ۶۰ ل. ا. ق. ت)
سرمایه‌گذاری از طریق اوراق درآمد ثابت یا خرید سهام؟
بهره اوراق با درآمد ثابت می‌تواند به صورت ماهانه، سه‌ماهه، شش‌ماه و سالانه پرداخت شود. هنگام سررسید، ناشر اوراق موظف است اصل پول را به خریدار بازپرداخت کند. به همین دلیل است که خرید اوراق بدهی نیز هم‌چون خرید سهام، یکی از شیوه‌های رایج سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود. اما تفاوت سرمایه‌گذاری در اوراق دارای درآمد ثابت مانند اوراق بدهی و خرید سهام در چیست؟ تفاوت این امر در این است که زمانی که سهام می‌خرید در حقیقت بخشی از مالکیت شرکت نیز به شما تعلق می‌گیرد. در چنین شرایطی میزان سودی که از این طریق کسب می‌کنید بیان‌گر بازدهی سرمایه‌گذاری شما خواهد بود. این امر نشان می‌دهد که چرا سرمایه‌گذاری از طریق خرید سهام، شیوه‌ای پرریسک و پرنوسان محسوب می‌شود.
اما اوراق قرضه معمولا دارای نرخ بهره ثابتی هستند. درست به همین دلیل است که در مقایسه با خرید سهام ریسک کمتری دارند. همچنین این اوراق قابل مبادله هستند. به این ترتیب اگر دارنده این اوراق، آن‌ها را در مبلغی کمتر از ارزش اسمی بفروشد، اوراق خود را با تنزیل فروخته است. به همین صورت اگر مبلغ فروش بالاتر از مقدار اسمی باشد، فروش با صرف صورت گرفته است.
انواع اوراق قرضه با درآمد ثابت
به طور کلی اوراق بدهی با قرضه که خود نوعی از اوراق با درآمد ثابت هستند، به انواع دیگری تقسیم می‌شوند که در ادامه درباره آن‌ها توضیح می‌دهیم:
- اوراق قرضه دولتی: دولت‌ها همواره برای تامین مالی، پرداخت حقوق کارمندان خود و همچنین صورت‌حساب‌ها، دست به انتشار اوراق با درآمد ثابت می‌زنند. در کشورهای باثباتی مانند آمریکا، خرید این اوراق در زمره امن‌ترین شیوه‌های سرمایه‌گذاری دسته‌بندی می‌شود. از سوی دیگر در کشورهای درحال توسعه، چنین اقدامی ریسک بالایی را به دنبال دارد.
بیشتر بخوانید
- اوراق قرضه شهرداری: شهرداری با هدف تامین مالی برای عملیات مختلف خود و پرداخت هزینه‌های مربوط به پروژه‌هایش در مناطق گوناگون این اوراق را منتشر می‌کند. البته مبلغی که از جمع‌آوری مالیات به دست می‌آید، برای همین منظور مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما گاه این مبلغ کمتر از آن است که پاسخگوی این موارد باشد و به همین دلیل انتشار اوراق قرضه می‌تواند کمک بزرگی به انجام این عملیات کند. در انجام پروژه‌های مختلفی مانند ساخت بیمارستان و مدرسه و نیروگاه، همچنین خیابان‌ها، دفاتر اداری، فرودگاه‌ها، پل و سایر امکانات شهری با انتشار این اوراق و وام گرفتن از مردم، تامین مالی صورت می‌گیرد.
- اوراق قرضه شرکتی: به منظور توسعه کسب‌وکار و تامین مالی در این زمینه اوراق قرضه شرکتی منتشر می‌شوند. این اوراق در مقایسه با اوراق دولتی ریسک بالاتری دارند. طبیعی است که در چنین شرایطی، سود حاصل نیز بیشتر خواهد بود. همچنین این اوراق از تنوع بیشتری نیز برخوردارند.
تفاوت اوراق قرضه و اوراق مشارکت
می‌توان گفت تفاوت چندانی میان این دو نوع از اوراق بهادار وجود ندارد. اوراق مشارکت خود نوعی از اوراق بدهی است که دولت‌ها، شهرداری‌ها وشرکت‌های دولتی و خصوصی به منظور تامین اعتبار در انواع طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی، تولیدی و خدماتی اقدام به انتشار آن می‌کنند. در مقابل هیچ محدودیتی برای صادرکننده اوراق قرضه وجود ندارد. یعنی ناشر می‌تواند با اهداف مورد نظرش این اوراق را منتشر کند. پس تفاوت تنها به محدودیت در اهداف انتشار این اوراق برمی‌گردد.
اگر می‌خواهید اوراق مشارکت منتشره در ایران را مشاهده کنید باید ابتدا به سایت سازمان بورس و اوراق بهادار تهران مراجعه کنید. در سربرگ بورس اوراق بهادار تهران، با انتخاب گزینه ابزارهای مشتقه و اوراق بدهی می‌توانید اوراق منتشره را مشاهده نمایید.
ویژگی اوراق بدهی چیست؟
چند مورد از مهم‌ترین ویژگی‌های اوراق بدهی عبارتند از:
- فردی که اوراق قرضه را خریداری می‌کند به عنوان بستانکار شرکت تلقی می‌شود. در این مقام وی حق دارد که اصل مبلغ اسمی اوراق خود را به همراه بهره آن دریافت کند. در سند قرارداد، تمامی حقوق این فرد قید شده است. همان‌طور که بارها در طول این مطلب اشاره شد، با خرید این اوراق هیچ‌گونه مالکیتی به دارنده تخصیص نخواهد یافت. همچنین سود سهام که به سهام‌داران پرداخت می‌شود، به این فرد تعلق نخواهد گرفت.
- اوراق بدهی با درآمد ثابت سررسید مشخصی دارند. برخی از این اوراق در یک مقطع معین سررسید می‌شوند. در حالی که سررسید برخی دیگر به تدریج صورت می‌گیرد.
- صاحبان اوراق قرضه بر روی درآمدهای شرکت تقدم دارند. یعنی وقتی فردی اوراق قرضه را خریداری می‌کند، در زمان پرداخت حقوق صاحبان سهام، نسبت به سهام‌داران اولویت بالاتری دارد. به عبارت دیگر زمانی که شرکت می‌خواهد از محل درآمدهای حاصله، حقوق سهام‌داران را بپردازد، نخست باید طلبکاران یا همان دارندگان اوراق قرضه را در نظر بگیرد. اگر پس از پرداخت حق طلبکاران مبلغی باقی بماند، سود سهام به صاحبان سهام پرداخت خواهد شد. بهره بدهی‌ها هزینه‌های ثابتی است که از پیش در نظر گرفته شده است.
- صاحبان اوراق قرضه نسبت به دارایی‌های شرکت نیز متقدم هستند. یعنی در صورت ورشکست شدن شرکت، نخست باید با فروش دارایی‌های شرکت، حقوق صاحبان اوراق بدهی پرداخت شود. اگر هم‌چنان مبلغی باقی بماند آن‌گاه حقوق صاحبان سهام نیز پرداخت خواهد شد. در این شرایط افرادی که سهم بیشتری دارند در مقایسه با افرادی که دارای سهم کمتری هستند، اولویت بالاتری خواهند داشت.
- برخی از شرکت‌ها برای ایجاد انگیزه و جذابیت بیشتر برای خریداران، اوراق قرضه با وثیقه را منتشر می‌کنند. مثلا ممکن است که زمین یا ملک خود را به عنوان وثیقه‌ای برای این اوراق در نظر بگیرند. البته شرکت‌هایی که از اعتبار بیشتری برخوردار هستند این اوراق را بدون وثیقه عرضه می‌کنند.
- بازپرداخت اوراق قرضه باید در تاریخ معینی انجام شود؛ اما در خصوص سرمایه سهام‌داران چنین التزامی وجود ندارد.
مزایای اوراق قرضه
حال که با اوراق بدهی آشنا شدیم، بد نیست به صورت اجمالی و خلاصه نگاهی به مزایای این اوراق نیز داشته باشیم:
- اوراق قرضه زمانی منتشر می‌شوند که منابع مالی موجود نتوانند هزینه‌های جاری را تامین کنند. اگر شرایط تولید و فروش مطلوب باشد، هزینه انتشار این اوراق امری قابل قبول است. چرا که رونق بازار فروش می‌تواند هزینه این اوراق را جبران کند و همچنین سود مطلوبی را نیز نصیب شرکت کند. به این ترتیب می‌توان گفت زمانی که بازار وضعیت مطلوبی دارد، انتشار این اوراق می‌تواند یک راهکار مفید برای استفاده از چنین فرصتی باشد.
- هزینه اوراق قرضه کمتر از سایر اوراق است.
- گفتیم که با فروش اوراق قرضه به سایرین، شرکای جدیدی برای شرکت به وجود نمی‌آید. یعنی شرکت با فروش این اوراق هم‌چنان خود امور را در دست دارد و دیگران حق دخالت در مسائل شرکت را ندارند.
- با استفاده از این اوراق می‌توان وام‌های بلندمدت دریافت کرد.
- در بسیاری از شرکت‌ها، سودهای مربوط به اوراق قرضه، در دسته هزینه‌های شرکت قرار می‌گیرد. این مبلغ از درآمدهای شرکت کسر می‌شود و درنتیجه مبالغ مربوط به مالیات نیز به همین میزان کمتر خواهد شد.
- فروش اوراق بدهی به نوعی به مثابه اهرم مالی در نظر گرفته می‌شود.
معایب اوراق بدهی
- اگر شرکت در پرداخت بهره اوراق با مشکل مواجه شود، سود هر برگه سهم به شدت کاهش خواهد یافت و متعاقب آن ارزش سهام نیز کسر خواهد شد.
- ناشر برای انتشار اوراق قرضه نیازمند طی کردن مراحل مختلفی است. در این مسیر هزینه‌های معینی باید پرداخت شود. به همین دلیل است که شرکت‌های کوچک عموما نمی‌توانند این اوراق را منتشر کنند.
- اصل پول و بهره اوراق قرضه باید در زمان معین به خریداران تحویل گردد که این کار می‌تواند شرایط را کمی دشوار کند.
- شرکت‌ها با انتشار اوراق قرضه، شمار بدهی‌های خود را افزایش می‌دهند. این امر موجب می‌شود نسبت بدهی به سرمایه شرکت زیاد شود و در نتیجه ریسک سرمایه‌گذاری در آن نیز بالا رود. تا زمانی که شرکت اقدام به افزایش سرمایه نکرده باشد، امکان گرفتن وام یا انتشار مجدد این اوراق کمتر خواهد بود.
- اگر وضعیت بازار مطلوب نباشد و به طور کلی بازار کساد باشد، انتشار این اوراق برای تامین مالی می‌تواند مشکل‌آفرین باشد.
- اگر میزان نرخ سودآوری نسبت به نرخ بهره اوراق بدهی کم شود، سودآوری سرمایه شرکت نیز کاهش پیدا خواهد کرد. در پی چنین واقعه‌ای، مشخص است که ارزش شرکت نیز در بازار تنزل پیدا خواهد کرد.
جمع‌بندی
اوراق بدهی به منظور تامین مالی منتشر می‌شوند. روال کار این اوراقِ دارای درآمد ثابت به این شکل است که شرکت‌ها با انتشار این اوراق، آن‌ها را به سرمایه‌گذاران می‌فروشند. در مقابل، با پولی که از این امر به دست می‌آورند، پروژه‌ها و طرح‌های خود را اجرا می‌کنند. پس از انجام این امور، در زمان سررسید، اوراق قرضه را از خریداران پس می‌گیرند و مبلغ اولیه را به همراه سود آن، به آن‌ها پرداخت می‌کنند.
این اوراق انواع مختلفی دارند و در کنار مزایای بسیارشان، معایبی نیز دارند. همچنین باید توجه داشت که تنها شرکت‌های سهامی عام حق انتشار اوراق بدهی را دارند. در سراسر دنیا سرمایه‌گذاری به این شیوه بسیار مورد توجه است و در بورس ایران نیز افراد می‌توانند به همین ترتیب، علاوه بر خرید سهام به این شکل نیز سرمایه‌گذاری خود را انجام دهند.
