برات چیست و چه کاربردی دارد؟ بررسی تفاوت برات و سفته و چک

یکی از مهم‌ترین مسائلی که در کسب‌وکار و تجارت از اهمیت برخوردار است، نقل و انتقال پول و به طور کلی تراکنش‌های مالی است. اسناد تجاری فراوانی در بازارهای مالی وجود دارند که افراد از طریق آن امور خود را انجام می‌دهند. اما مشکل اینجاست که به دلیل عدم آگاهی و شناخت صحیح از کارکرد این اسناد، نمی‌توانیم به درستی از آن‌ها استفاده کنیم. همین امر در موارد زیادی منجر به ضرر و زیان‌مان خواهد شد. اگر با این اسناد به خوبی آشنا شویم خواهیم توانست در موارد صحیحی از آن‌ها استفاده کنیم و از مزایای آن‌ها نیز بهره‌مند شویم. با همین نگاه اکنون به توضیح یکی از مهم‌ترین اسناد تجاری یعنی برات می‌پردازیم. در این مطلب با اصطلاحات مربوط به این سند اعم از برات‌کش، برات‌گیر، دارنده برات و هم‌چنین قبول و نکول آن آشنا خواهیم شد.

برات به چه معنا است؟

برای این که این واژه را به زبان ساده تعریف کنیم، از یک مثال استفاده می‌کنیم. فرض کنید شخص «الف» به شما بدهکار است و شخص «ب» از شما وجهی طلب دارد. شما به جای آن که بدهی خود را مستقیما به شخص «ب» بپردازید، از شخص «الف» می‌خواهید که این کار را انجام دهد. در واقع به این ترتیب نقش خودتان را به عنوان واسطه حذف کرده‌اید. یعنی پول مستقیما میان دو نفر دیگر رد و بدل می‌شود.

شخصی که برات را صادر می‌کند برات‌نویس، محیل یا صادرکننده نام دارد. شخصی که باید وجه را بپردازد برات‌گیر یا محال علیه نام دارد. هم‌چنین شخصی که وجه را از برات‌گیر دریافت می‌کند دارنده برات، محال له یا محتال نامیده می‌شود.  

می‌توان این تعریف را به گونه‌ای دیگر نیز بازگو کرد. این سند تجاری جایگزین پول است. شخصی آن را صادر می‌کند و به دارنده تحویل می‌دهد. دارنده نیز به شخص سوم (که صادرکننده آن را مشخص کرده است) مراجعه می‌کند تا وجه را از او دریافت کند. از این منظر می‌توان دریافت که برات با چک شباهت‌هایی دارد ولی تفاوت‌هایی نیز در این میان وجود دارد که این دو سند را از یک‌دیگر متمایز می‌کند. به این نکته توجه کنید که صادرکننده می‌تواند این سند را در وجه خود صادر کند. به این ترتیب صادرکننده و دارنده هر دو یک نفر خواهند بود. در زیر می‌توانید تصویر یک نمونه برات را مشاهده کنید.

ویژگی‌ها و شروط برات چیست؟

با توجه به تعریفی که ارائه شد می‌توان ویژگی‌ها و شروطی را برای صدور این سند برشمرد. هم‌چنین به منظور آشنایی بیشتر با این سند تجاری، ارکان آن را نیز در ادامه بررسی خواهیم کرد.

برات‌کش، برات‌نویس، صادرکننده یا محیل

نخستین شرط از شروط این سند، لزوم حضور طرفین است. یکی از این طرفین برات‌کش نام دارد. برات‌کش همان کسی است که سند را صادر می‌کند. در واقع او با این کار، فرایند را شروع می‌کند.

برات‌گیر یا محال علیه

فردی است که موظف به پرداخت کردن وجه است. این شخص باید مبلغ سند را در تاریخ معین (تاریخ سررسید) به دارنده آن بپردازد.

دارنده برات

این شخص کسی است که صادرکننده سند، یا به او بدهکار است یا به هر دلیلی نام او را در برات قید کرده است. دارنده با مراجعه به برات‌گیر مبلغ مندرج در سند را از او دریافت خواهد کرد.

ظهرنویس

ممکن است دارنده سند به هر دلیلی آن را به شخص یا اشخاص دیگری منتقل کند. ظهرنویس کسی است که پیش‌تر در نقش دارنده برات بوده ولی اکنون این نقش را به کسی دیگر سپرده است. در نتیجه آخرین نفری که سند در دست او است، دارنده برات خواهد بود. ظهرنویسی به آن معناست که دارندگان پیشین باید پشت سند را امضا بزنند تا رضایت خود را برای انتقال به دارنده جدید از این طریق اعلام کنند.

ویژگی‌های ظاهری برات

 مطابق قانون، این سند به لحاظ ظاهری هم‌چون چک باید دارای اطلاعات و ویژگی‌هایی مشخص باشد. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

• درج واژه برات روی سند
• نام برات‌گیر که حتما باید توسط صادرکننده برات درج شود.
• نام دارنده سند
• تاریخ تحریر سند با حروف به صورتی که امکان جعل و تغییر آن پس از صدور برات وجود نداشته باشد.
• مبلغ سند به عدد و حروف
• تاریخ پرداخت وجه (سررسید)؛ این تاریخ می‌تواند به چند طریق تعیین شود:
  • نخست آن که به محض مشاهده برات در اسرع وقت پرداخت آن انجام شود.
  • دوم پس از تاریخ صدور ظرف مدتی معین که در سند درج شده است باید پرداخت صورت گیرد.
  • سوم پس از تاریخ رویت سند، ظرف مدتی مشخص که در آن درج شده است باید پرداخت شود.
  • در نهایت این که تاریخ سررسید به صورت مشخص در زمانی معین در برات قید شود.
• تعیین محل مشخص برای پرداخت که می‌تواند محل اقامت برات‌گیر باشد یا هر محل معین دیگری.
• امضا یا مهر برات‌نویس. اعتبار این سند در گروی رضایت صادرکننده آن است و این امر به کمک مهر یا امضای او مشخص می‌شود.
• اگر چند نسخه از این سند صادر شده باشد، لازم است که شماره نسخه نیز در برات قید شود.

چنانچه موارد فوق در صدور یک برات رعایت نشود، دیگر نمی‌توان این سند را یک سند تجاری دانست و تنها جنبه صوری خواهد داشت.

قبول و نکول برات

زمانی که برات‌کش، این سند را صادر می‌کند، برات‌گیر این اختیار را دارد که از قبول آن سر باز زند. یعنی حتی اگر به برات‌دهنده بدهکار باشد باز هم می‌تواند برات را قبول نکند. عدم پذیرش برات از جانب برات‌گیر نکول نامیده می‌شود که در لغت به معنای نپذیرفتن و رد است. اما در صورت قبول، دیگر حق خلف وعده و عدم پرداخت آن را ندارد؛ حتی اگر هیچ‌گونه بدهی به صادرکننده نداشته باشد. اگر برات‌گیر از پذیرش سند مذکور سر باز زند، صادرکننده مسئولیت پرداخت را به عهده خواهد داشت. ریسکی که در پی نکول حاصل می‌شود، ریسک اعتباری نام دارد.

علاوه بر نکولی که به آن اشاره شد و به نکول واقعی شناخته می‌شود، نوع دیگری از نکول برات به نام نکول قانونی نیز وجود دارد. این نکول در مواقعی رخ می‌دهد که فرد برات‌گیر سند را پذیرفته است ولی بنا به دلایلی و تحت شرایطی از نظر قانون نکول صورت گرفته است.

حالاتی که موجب ایجاد نکول قانونی می‌شوند به چهار مورد تقسیم می‌شوند:

• حالت نخست نکول این سند زمانی ایجاد می‌شود که برات‌گیر، سند را با شرط و شروط قبول کند.
• مورد دوم به حالتی اطلاق می‌شود که در آن برات‌گیر تا قبل از تاریخ سررسید و اخذ وجه، یا ورشکسته شود یا از دنیا برود.
• هم‌چنین ممکن است برات‌گیر تنها بخشی از مبلغ را قبول کند. در چنین شرایطی نکول برات فقط به بخشی مربوط می‌شود که برات‌گیر آن را قبول نکرده است؛ نه کل آن.
• در نهایت در شرایطی که برات‌گیر قبول یا نکول را در برات قید نکند و تصمیم خود را در این خصوص مشخص نکند، مطابق قانون به منزله نکول خواهد بود. قبول یا نکول برات باید ظرف مدت ۲۴ ساعت از ارائه سند انجام و مشخص شود. چنان‌چه قبولی در این مدت اعلام نشود، برات نکول‌شده محسوب خواهد شد.

محل برات

در حقیقت محل برات به دلیلی اشاره دارد که موجب صدور این سند می‌شود. یعنی مبلغی که بر مبنای آن صادرکننده اقدام به صدور می‌کند.

• در برخی موارد صادرکننده این سند از برات‌گیر مبلغی را طلبکار است. این یکی از حالات محل برات را نشان می‌دهد.
• هم‌چنین ممکن است برات‌نویس کالایی را به برات‌گیر فروخته باشد و براتی برابر با مبلغ فروش صادر کرده باشد. به این ترتیب برات‌گیر در زمان سررسید موظف به پرداخت برات یا در حقیقت همان طلب خود خواهد بود.
• در حالت بعدی برات‌نویس اجناسی را برای فروش نزد برات‌گیر می‌سپارد. سپس پیش‌بینی می‌کند که در آینده برات‌گیر مبلغی را از محل فروش این اجناس به او بدهکار خواهد شد.
• یک حالت دیگر نیز وجود دارد که در آن برات‌نویس کاری را برای برات‌گیر انجام می‌دهد. به این ترتیب براتی صادر می‌کند تا در تاریخ سررسید آن، حق‌العمل و دستمزدش را از برات‌گیر بگیرد.
• آخرین مورد نیز به مواردی مربوط است که در آن نویسنده سند از برات‌گیر مبلغی را به قرض درخواست می‌کند. در صورت قبول برات‌گیر، برات صادر خواهد شد.

به عنوان یک نکته مهم این مسئله را در نظر بگیرید که اگر برات دارای محل باشد، برات‌گیر دیگر قادر به نکول برات نخواهد بود و باید آن را بپذیرد. در غیر این صورت قانون او را محکوم خواهد کرد. هم‌چنین اگر دارنده سند نتواند مبلغ را از برات‌گیر دریافت کند، در این صورت صادرکننده موظف به تامین وجه است.

در صورتی که سند دارای محل باشد، صادرکننده می‌تواند با مراجعه به برات‌گیر مبلغی را که پرداخت کرده است از او مطالبه کند.

مزایا و دلایل استفاده از برات

• هم‌چون چک، برات را نیز می‌توان دست‌به‌دست منتقل کرد و پرداخت آن را به دیگری سپرد. به این ترتیب هربار که ظهرنویسی انجام می‌شود، به اعتبار این سند نیز افزوده خواهد شد.
• در شرایطی که دارنده سند پیش از سررسید نیاز به وجه نقد داشته باشد، می‌تواند اقدام به تنزیل برات کند. تنزیل به آن معنی است که دارنده سند تجاری خود را با مبلغی کمتر از ارزش مندرج بر آن می‌فروشد و به جای آن وجه نقد دریافت می‌کند.
• هر یک از ظهرنویسان که اقدام به امضای این سند برای واگذاری آن به شخص دیگری کرده باشند، مسئولیت تضامنی دارند. به این معنا که با امضای خود تعهد می‌کنند که دارنده به حق و حقوق ناشی از سند خواهد رسید. صادرکننده و ظهرنویسان، ضامن‌های برات محسوب می‌شوند و برات‌گیر ضامن پرداخت وجه است. تمام این تضمین‌ها موجب اطمینان خاطر دارنده سند خواهد شد. همین امر در بسیاری از موارد باعث می‌شود افراد به جای قبول وجه نقد یا چک از برات استفاده کنند.
• از آن‌جا که چک حمایت‌های کیفری را نیز مطابق قانون داراست و از این رو تضمین‌های بیشتری دارد، تمایل برخی افراد برای استفاده از‌ آن بیشتر است. اما در مواردی که پای تجارت بین‌الملل در میان است، برات گزینه مطمئن‌تر و پرکاربردتری است.
• همیشه امکان پرداخت وجوه قرارداد به صورت نقدی وجود ندارد. هم‌چنین در برخی موارد مبلغ قرارداد به اندازه‌ای است که نمی‌توان این ارقام درشت را به صورت نقدی جابجا کرد. از این رو استفاده از روش‌هایی مانند برات قابل‌قبول‌تر است.
• به عنوان یکی از معایب این سند هم باید گفت که سیستم حواله چندان شفاف نیست و ثبت‌های غیرقانونی منجر به انتشار حواله‌های تقلبی و بدون پشتوانه می‌شود.

در مواردی که پای تجارت بین‌الملل در میان است، برات گزینه مطمئن‌تر و پرکاربردتری است.

نکات

• اگر چند مبلغ در برات نوشته شده باشد، مبلغ کمتر به عنوان مبلغ سند در نظر گرفته خواهد شد.
• این سند را نمی‌توان در وجه حامل صادر کرد. یعنی نمی‌توان گفت هر کس که برات را در دست دارد دارنده اولیه آن است. اما ظهرنویسی حامل امکان‌پذیر است. این امر نشان می‌دهد هرکسی که این سند را حمل می‌کند، دارنده نهایی آن است.
• هم سفته، هم چک و هم برات جزو اسناد تجاری مدت‌دار محسوب می‌شوند.
• ارزش چک و سفته و برات معادل مبلغ مندرج در آن است.
• در بورس نیز از حواله یا برات استفاده می‌شود. در عرضه‌های اولیه خریداران مبلغی را پرداخت می‌کنند و به ازای آن یک سند مالکیت دریافت می‌کنند. این سند در بازار ثانویه حکم حواله بدهی را دارد.

تفاوت بین برات و سفته و چک

برات را یک واسطه پرداختی در زمان آینده می‌پندارند. حال آن که چک ابزاری برای پرداخت در زمان حال به حساب می‌آید. هرچند اکنون کارکرد چک متفاوت شده است و از آن نیز برای پرداخت در آینده استفاده می‌شود. هم‌چنین در مورد چک می‌توان شکایت کیفری مطرح کرد ولی این امکان در برات وجود ندارد. به‌علاوه چک یک سند لازم‌الاجراست ولی برات را تنها می‌توان به وسیله دادخواست در دادگاه‌های حقوقی مطالبه کرد. در چک محال علیه (همان برات‌گیر) بانک است. از این رو چک یک سند بانکی است ولی سفته و برات نه.

در چک و سفته صادرکننده متعهد پرداخت است ولی در برات یک شخص دیگر باید پرداخت را انجام دهد. در مواردی که صادرکننده چک وجه را پرداخت نکند، تمام حساب‌هایش بسته خواهد شد تا وجه چک تامین شود. هم‌چنین در این مدت نمی‌تواند وام و سایر تسهیلات بانکی را دریافت کند. اما در مورد برات، دارنده تنها می‌تواند اموال برات‌نویس را به میزان وجه مندرج در سند توقیف کند.

برای صدور این سند به سه شخصیت نیاز است: برات‌نویس، برات‌گیر و دارنده برات. اما در سفته تنها طرفین دو نفر هستند که یکی فرد تعهددهنده است و دیگری فرد تعهدگیرنده. مثل کارمند و کارفرما که در آن کارمند متعهد است و کارفرما تعهدگیرنده. از این رو برات معمولا وسیله پرداخت است و سفته وسیله تعهد و حسن انجام کار. در برات مسئله قبولی وجود دارد که برات‌گیر می‌تواند در خصوص آن تصمیم بگیرد. اما چون در سفته پای شخص دیگری در میان نیست امری به نام قبولی معنا ندارد. از جمله دیگر تفاوت‌های میان برات و سفته می‌توان به عدم نیاز به قید محل پرداخت در سفته اشاره کرد. سفته باید در تاریخ سررسید پرداخت شود بدون آنکه محل پرداخت اهمیتی داشته باشد.

نام دارنده باید حتما در برات ذکر شود. اما سفته را می‌توان بدون ذکر نام مشخص و به نام حامل صادر کرد. صدور برات یک عمل تجاری است. اما سفته ممکن است در مواردی جز این صادر شود. هر چند اگر طرفین یک سفته تاجر، بانک‌دار یا صراف باشند، آن‌گاه صدور سفته نیز عملی تجاری خواهد بود.

جمع‌بندی

برات یک سند تجاری است که روند نقل و انتقال را تسهیل می‌کند. برات نیاز به حضور سه نفر دارد؛ یکی صادرکننده یا برات‌نویس، دیگری برات‌گیر و نفر سوم دارنده سند. به واسطه این سند، صادرکننده شخصی را مسئول پرداخت مبلغی معین در زمانی مشخص به شخصی دیگر خواهد کرد. صدور این سند بیشتر در مواردی انجام می‌شود که صادرکننده به یک نفر بدهکار است و از یک نفر دیگر طلب دارد. سپس با صدور این سند طلبکار و بدهکار را به هم متصل می‌کند تا پرداخت میان این دو نفر صورت گیرد. این ساده‌ترین تعریفی است که می‌توان برای برات در نظر گرفت.

سوالات متداول با پاسخ‌های کوتاه