تخلف در بورس شامل چه مواردی است؟
تخلف در بورس یکی از معضلاتی است که سهام‌داران را همواره نگران می‌کند. آن‌چه که می‌توان از آن به عنوان مزیت اصلی سرمایه‌گذاری در بازار بورس نام برد شفافیت است. این شفافیت اما گاهی با دستکاری معاملات مخدوش می‌شود.
در بازار بورس تمامی گزارش‌ها، اطلاعات، قیمت‌ها و اخبار به صورت عمومی اعلام می‌شود. بنابراین همگان می‌توانند به این اطلاعات دسترسی داشته باشند. با مراجعه به تابلوی نماد در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران می‌توان مواردی نظیر قیمت و حجم معاملات را مشاهده کرد. با تکیه بر همین اطلاعات است که افراد به تحلیل تکنیکال روی می‌آورند. اگر ورودی‌های مورد نیاز برای تحلیل فاقد شفافیت باشد، در آن صورت نتایج به دست آمده نادرست خواهند بود.
اما با این همه در برخی موارد زدوبندهایی در پشت پرده بازار صورت می‌گیرد. تخلف در بورس گاهی در معاملات خودنمایی می‌کند. دستکاری‌هایی که در این بازار اتفاق می‌افتد همگی مصادیق تخلف هستند و شخص مرتکب به نحوی جریمه خواهد شد. در ادامه قصد داریم مصادیق تخلف در بورس را مورد بررسی قرار دهیم.
تخلف در بورس چگونه صورت می‌گیرد؟
بیایید نگاهی به معاملات بازار بیندازیم. در بازار بورس معاملات به صورت یکپارچه ثبت می‌شوند. در این میان نهادهای ناظر موظف‌اند که بازار را با دقت تمام رصد کنند. در خصوص خرید و فروش‌ها و قیمت‌گذاری احتمال خطا ضعیف است؛ اما با این حال تکنیک‌هایی وجود دارد که بر طبق آن می‌توان دستکاری معاملات و قیمت‌ها را انجام داد. در ادامه مواردی را از نظر می‌گذرانیم که از مصادیق تخلف در بورس و معاملات بازار به شمار می‌روند.
مصادیق تخلف در بورس
- ثبت سفارش در قیمتی کمتر یا بیشتر از نرخ جاری بازار و ایجاد تغییر در روند سهم
- تغییر قیمت بازگشایی سهم و حذف سفارش در بازه پیش‌گشایش
- حذف سفارشات درج شده در پیش‌گشایش و سفارش‌گذاری در زمان انجام معاملات پیوسته
- مخفی کردن مظنه بازار از طریق ثبت بیش از دو سفارش خرید یا فروش در قیمت‌های مختلف
- ثبت سفارش در حجم‌های نامتناسب در مقایسه با سایر مظنه‌ها
- سفارش‌چینی یا مظنه‌چینی گسترده
- ثبت سفارش در صف خرید و صف فروش تنها به منظور افزایش حجم صف
- انجام معامله بدون تغییر مالکیت نهایی
- انجام معاملات هماهنگ‌شده به منظور تغییر در قیمت‌ها
در ادامه هر یک از موارد فوق را به اختصار شرح خواهیم داد.
ثبت سفارش در قیمتی کمتر یا بیشتر از نرخ جاری بازار و ایجاد تغییر در روند سهم
قیمت سهام شرکت‌های مختلف هر روز در محدوده خاصی معامله می‌شود. این نرخ مظنه جاری بازار نامیده می‌شود. اگر شخص یا اشخاصی اقدام به ارسال سفارش در قیمت‌هایی بالاتر یا پایین‌تر از این مظنه (آن هم در حجم‌های بالا) کنند، روند صعودی یا نزولی قیمت‌ها دستخوش تغییر می‌شود. چرا که سفارش‌های با حجم بالا تاثیر بیشتری در قیمت سهام دارند.
برای درک بهتر موضوع نگاهی به جدول زیر بیندازید. همان‌طور که می‌بینید بهترین پیشنهاد فروش در مبلغ ۱۸۰۲۰ ثبت شده است. طبق نمودار این عدد نشان می‌دهد سهم در بازه منفی سه در حال خرید و فروش است. اگر فردی سفارشی با حجم بالا در بازه مثبت پنج (یعنی مبلغ ۱۹۴۸۰) ثبت کند، می‌تواند قیمت را از منفی سه به مثبت پنج بکشاند. در چنین حالتی با حرکت قیمت از این بازه هشت درصد نوسان در سهم ایجاد خواهد شد.
حتی اگر تغییرات در بازه‌ای کمتر صورت گیرد، باز هم ممکن است ناظر چنین سفارش‌هایی را تخلف در بورس تلقی کند و با فرد خاطی برخورد کند.
تغییر قیمت بازگشایی سهم و حذف سفارش در بازه پیش‌گشایش
پیش از این‌که این مورد از تخلف در بورس را مورد بررسی قرار دهیم، باید کمی در خصوص قیمت نظری گشایش صحبت کنیم. از ساعت ۸:۳۰ تا ۹:۰۰ بازه‌ای است که در آن معامله‌گران سفارش‌های خود را ثبت می‌کنند. در این محدوده زمانی هیچ خرید و فروشی انجام نمی‌شود. به این مرحله، پیش‌گشایش می‌گویند. در این نیم ساعت اصطلاحا حراج به صورت ناپیوسته انجام می‌شود. امکان حذف و ویرایش سفارش‌ها در این زمان وجود دارد. در صورتی که قیمت پیشنهادی خریدار و فروشنده با هم مطابقت پیدا کند، معامله با قیمت گشایش نظری انجام خواهد شد.
در واقع قیمت نظری گشایش (TOP) قیمتی است که سامانه بورس اوراق بهادار آن را معین می‌کند. در این فرآیند، از سازوکار حراج استفاده می‌شود و با توجه به سفارش‌های ثبت شده، قیمت نظری مشخص می‌شود. با توجه به این توضیحات مشخص است که می‌توان با سفارش‌گذاری‌های هدفمند موجب تغییر قیمت نظری گشایش شد. این تغییر به هر شیوه‌ای که صورت گیرد از مصادیق تخلف در بورس خواهد بود.
در برخی موارد دیده شده که معامله‌کننده در طول پیش‌گشایش سفارش‌چینی می‌کند و سپس اقدام به حذف یا ویرایش سفارش‌های خود می‌کند. اگر این عمل چندین مرتبه تکرار شود، ظن دستکاری معاملات ایجاد می‌شود. به عنوان نمونه فرض کنید سرمایه‌گذار در فاصله ۸:۳۵ تا ۸:۴۵، سفارشی با حجم ۵۰۰ هزار در حداکثر بازه مجاز ثبت می‌کند. سپس در ساعت ۸:۵۵ یعنی پنج دقیقه پیش از شروع بازار اقدام به حذف سفارش خود می‌کند. این عمل موجب می‌شود قیمت نظری گشایش (یعنی همان مبلغی که به عنوان سرخطی در پنجره عمق بازار قابل مشاهده است) چند درصد کاهش پیدا کند.
حذف سفارش‌های درج شده در پیش‌گشایش و سفارش‌گذاری در زمان انجام معاملات پیوسته
یکی از مصادیق تخلف در بورس و دستکاری معاملات و تغییر قیمت‌ها در ثبت سفارش‌هایی است که به منظور ترغیب دیگران انجام می‌شود. در چنین شرایطی شخص یا اشخاصی در اقدامی هماهنگ سفارش‌های خود را ثبت می‌کنند تا به معاملات جهت دهند. پس از این‌که افراد دیگر سفارش‌های خود را ثبت کردند و معاملات انجام شد، گروهی که با هماهنگی قصد دستکاری معاملات و قیمت‌ها را داشتند، سفارش‌های خود را حذف می‌کنند. این عمل در مرحله پیش‌گشایش یا در زمان بازگشایی نماد صورت می‌گیرد. دستکاری‌هایی که ممکن است در طی این فرآیند انجام شود به دو طریق صورت می‌گیرد:
دستکاری معاملات در سمت خرید
این مورد زمانی اتفاق می‌افتد که هنگام بازگشایی سهم، سفارش‌هایی با حجم بالا و در کمترین حد آستانه مجاز منفی ثبت شود. به این ترتیب قیمت نظری گشایش در سهم مذکور به منفی ۵ کاهش خواهد یافت. سپس فرد سفارش‌های خود را حذف می‌کند و با شروع معاملات، دوباره سفارش خرید خود را در همین نماد ثبت می‌کند. به این ترتیب می‌تواند سهم را با قیمت کمتری خریداری کند. در واقع خریدار با این کار، قیمت سهم را به نفع خود کاهش می‌دهد تا بتواند مبلغ کمتری را برای خرید بپردازد.
دستکاری معاملات در سمت فروش
این فرآیند درست عکس حالت قبلی است. در این شیوه، فردی که می‌خواهد سهم خود را با قیمت بالایی بفروشد، ابتدا سفارش خرید سنگینی در دامنه مثبت پنج ثبت می‌کند. سپس اقدام به حذف سفارش خود می‌کند و یک سفارش خرید دیگر در عمق مظنه ثبت می‌کند و آن را نیز از سیستم حذف می‌کند. این عمل منجر به افزایش قیمت بازگشایی می‌شود. به همین ترتیب شرایط برای فروش سهم با قیمت بالا مهیا خواهد شد و فرد با شروع معاملات سهم خود را در قیمت بالایی می‌فروشد.
مخفی کردن مظنه بازار از طریق ثبت بیش از دو سفارش خرید یا فروش در قیمت‌های مختلف
همان‌طور که تاکنون مشاهده کردید، تعداد معاملات نیز عاملی است که در قیمت‌ها تاثیرگذار است. بعضی از معامله‌گران سفارش‌های خود را بر همین اساس تقسیم می‌کنند. مثلا به جای این‌که یک سفارش با حجم ۱۰۰ هزارتایی انجام دهند، اقدام به ثبت ۱۰ سفارش مجزا می‌کنند؛ سفارش‌هایی که هریک برای خرید یا فروش ۱۰ هزار سهم است. به این ترتیب تعداد معاملات سهم را افزایش می‌دهند. چنین اقدامی بر قیمت‌ها تاثیر می‌گذارد و از مصادیق تخلف در بورس به شمار می‌رود.
ممکن است ناظر، ارسال سفارش با اعداد مشخص را حاوی پیام و یا کد تشخیص دهد و آن را تخلف در نظر بگیرد.
هم‌چنین در زمان‌هایی می‌بینیم که میان مظنه اول و دوم، سفارش‌های زیادی با حجم کم ثبت می‌شود. این سفارش‌ها برای پوشش دادن مظنه دوم ارسال می‌شوند. در حقیقت به این وسیله دیگران نمی‌توانند فاصله قیمتی را مشاهده کنند. از همین رو ظن دستکاری بازار تقویت می‌شود.
ثبت سفارش در حجم‌های نامتناسب در مقایسه با سایر مظنه‌ها
این مورد نیز یکی دیگر از مصادیق تخلف در بورس به شمار می‌رود. در این شیوه شخص یا اشخاصی سفارش‌های خرید یا فروش را با حجم سنگین و با قیمتی که مد نظر دارند انجام می‌دهند. نکته این‌جاست که این سفارش‌ها بدون توجه به عرضه و تقاضای بازار است. این افراد به محض مشاهده رسیدن قیمت‌ها به محدوده مورد نظرشان، اقدام به حذف سفارش می‌کنند.
سفارش‌چینی یا مظنه‌چینی گسترده
بعضی مواقع شاهد آن هستیم که شخص یا اشخاصی سفارش‌هایی با حجم بالا در قیمت‌های مختلف ثبت می‌کنند. زمانی که قیمت آخرین معامله به قیمت مندرج در هر یک از سفارش‌ها نزدیک شد، اقدام به حذف سفارش خود می‌کنند. اگر این کار تغییرات محسوسی بر روند عرضه و تقاضا بگذارد، به عنوان یکی از مصادیق تخلف در بورس شناسایی خواهد شد.
ثبت سفارش در صف خرید و صف فروش تنها به منظور افزایش حجم صف
در چنین شرایطی شخص یا اشخاصی اقدام به ثبت سفارش‌های سنگین می‌کنند. زمانی که سفارش در صف خرید یا فروش به جایگاه‌های بالاتر نزدیک شد، سفارش را حذف یا ویرایش می‌کنند. سنگین کردن صف‌ها در دقایق پایانی توجه ناظر را جلب می‌کند و احتمال تخلف و دستکاری معاملات تقویت می‌شود.
تخلف در بورس با انجام معامله بدون تغییر مالکیت نهایی
این احتمال وجود دارد که انجام معامله بدون تغییر مالکیت نهایی به منظور تغییر قیمت صورت گرفته باشد. هم‌چنین محتمل است که شخص یا اشخاصی بخواهند شرایط را به گونه‌ای جلوه دهند که نشان‌دهنده رکود یا رونق بازار باشد. به این ترتیب این عمل نیز یکی دیگر از مصادیق تخلف در بورس خواهد بود.
نکته مهم در این خصوص این است که فرد نمی‌تواند با خود معامله کند و این امر تخلفی آشکار است.
انجام معاملات هماهنگ‌شده به منظور تغییر در قیمت‌ها
بازار همیشه بر اساس عرضه و تقاضا در حرکت است. زمانی که معاملاتی به صورت هدفمند و هماهنگ‌شده انجام می‌شوند، ممکن است دستکاری روندها و قیمت‌ها را شاهد باشیم. در این صورت ناظر با چنین عملی برخورد می‌کند. در این خصوص مصادیقی برای معاملات هماهنگ وجود دارد که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم:
- زمانی که رقابتی کاذب و هماهنگ ایجاد می‌شود تا قیمت سهم در جهت مثبت یا منفی تغییر کند.
- زمانی که یک یا چند کد معاملاتی مشخص اقدام به خرید و فروش سهام شرکت‌هایی می‌کنند که سرمایه، سهم شناور یا حجم مبنای پایینی دارند و از این طریق افزایش یا کاهش قیمت‌ها را رقم می‌زنند.
- زمانی که معاملات ساختگی با فرار از محدودیت‌های اعمال‌شده در مقررات بازار صورت می‌گیرند که برخلاف اصول متعارف بازار هستند.
توجه کنید که طبق دستورالعمل اجرایی نحوه انجام معاملات اوراق بهادار در بازار فرابورس ایران، سهام‌دار یا سهام‌دار عمده که میزان یک الی ۲۵ درصد از سهام یک شرکت را در بازار پایه فرابورس خریداری کرده‌اند، در صورتی‌که قصد عرضه سهام خود را داشته باشند، نیازمند دریافت تاییدیه از جانب کمیته درج هستند.
افزون بر این عرضه سهام از جانب سهام‌دار یا سهام‌داران عمده در بازار بلوک بازار پایه فرابورس تنها در شرایطی امکان‌پذیر است که مجوزی از کمیته درج دریافت شود؛ هم‌چنین لازم است بر طبق مورد ارائه تعهد خریدار یا خریداران جدید، عرضه سهام با هر تعداد اوراق بهادار صرفا بر اساس روش مورد تایید کمیته درج انجام شود. در صورت عدم رعایت این ماده قانونی، مدیر عامل فرابورس می‌تواند تصمیماتی در خصوص عدم تایید معاملات اتخاذ کند.
عواقب دستکاری معاملات و تخلف در بورس
همان‌گونه که در سطرهای پیشین اشاره کردیم، تمامی تخلفاتی که بررسی شدند، مشمول جریمه خواهند بود. به طور کلی رفتارها و اقداماتی که منجر به آسیب‌رسانی به شفافیت و فضای منصفانه بورس شوند، از مصادیق بارز تخلف در بورس به شمار می‌روند.
ممکن است با شناسایی این قبیل تخلفات، دسترسی مشتریان به سامانه معاملاتی مسدود شود. در این میان نهادهای ناظر وظیفه دارند که بازار را تحت نظر داشته باشند. آن‌ها به کمک الگوریتم‌های شناسایی، می‌توانند سفارش‌ها را رصد کنند. چنان‌چه تخلفی شناسایی شود، نهاد ناظر دستوری در خصوص مسدودسازی یا تذکر از طریق کارگزاری به فرد خاطی ابلاغ می‌کند. نمونه‌ای از چنین پیغامی را می‌توانید در زیر مشاهده کنید.
«جناب آقای…
به علت مغایر بودن سفارشات ارسالی شما با قوانین در نماد دتوزیع در تاریخ ۹۹/۰۷/۰۶ و دستور کتبی نظارت شرکت فرابورس وفق تبصره ماده ۱۲ دستورالعمل اجرایی معاملات برخط مبنی بر وجود شواهد و قرائن بر نقض قوانین و مقررات و یا ایجاد مخاطره در شفافیت و منصفانه بودن بازار به دلیل حذف سفارش فروش خود در پیش‌گشایش، در صورت تکرار این امر دسترسی سفارش‌گذاری آنلاین شما در نمادهای فرابورسی تا اطلاع ثانوی مسدود خواهد گردید. لطفا سفارشات خود را طبق قوانین و موازین معاملاتی ثبت نمایید.»
قانون در خصوص تخلف در بورس چه می‌گوید؟
در بند سه ماده ۴۶ قانون بورس و اوراق بهادار مصوب آذرماه سال ۱۳۸۴ به جرم دستکاری قیمت در بازار یا Price Manipulation Crime پرداخته شده است. طبق این ماده «هر شخصی که اقدامات وی نوعا منجر به ایجاد ظاهری گمراه‌کننده از روند معاملات یا ایجاد قیمت‌های کاذب یا اغوای اشخاص به انجام معاملات اوراق بهادار شود» خاطی و متخلف شناخته می‌شود. در همین قانون مجازاتی که متوجه فرد خاطی است بیان شده است.
اگر تخلفات سنگین‌تر باشد و منجر به اثر سوء بیشتری در بازار شود، تذکر و مسدود کردن دسترسی کفایت نمی‌کند. در این خصوص حقوق‌دانان تخلف دستکاری معاملات و قیمت را یک جرم مرکب می‌دانند؛ جرمی که ابعاد وسیعی دارد. از سویی دیگر پیچیدگی ذاتی بازار باعث می‌شود که تحلیل چنین تخلفاتی به آسانی صورت نگیرد.
مجازات پیش‌بینی شده برای این قبیل تخلفات طبق قانون مذکور برابر سه تا ۱۲ ماه حبس تعزیری است. مجازات دیگر می‌تواند پرداخت جزای نقدی معادل دو تا پنج برابر سود به دست‌آمده یا زیان متحمل‌نشده باشد. هم‌چنین ممکن است هر دو مجازات برای فرد در نظر گرفته شود.
تخلفات بورسی در یک نگاه
در این مطلب مصادیق تخلف در بورس را بررسی کردیم. این تخلفات در قالب اشکال مختلفی منجر به دستکاری معاملات می‌شوند. افراد حاضر در بورس باید به این امر توجه کنند که ناظر وضعیت معاملات و سفارش‌ها را با دقت بررسی می‌کند و چنان‌چه هر کدام از مصادیق تخلف را مشاهده کند، با افراد خاطی برخورد خواهد کرد. به این ترتیب فضای بازار برای انجام فعالیت‌های اقتصادی شفاف و منصفانه فراهم خواهد شد.
