حذف صفر از واحد پول ملی؛ از دلایل تا پیامدها
کاهش ارزش پول یک کشور معمولا به دنبال اشتباه در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی و در یک بستر زمانی طولانی مدت، اتفاق می‌افتد. طبیعی است که چنین بحرانی نمی‌تواند به سرعت و آسانی حل شود اما در چنین برهه‌هایی یکی از رویکردها، حذف صفر از واحد پول ملی آن کشور است. در ایران نیز چند سالی است که با تشدید کاهش ارزش پول کشور، چنین رویکردی از سوی قانون‌گذاران و متولیان امور پولیِ کشور در پیش گرفته شده است.
اما حذف صفر از واحد پول یک کشور می‌تواند عواقب و نتایج مختلفی داشته و از برخی جنبه‌ها مثبت و از برخی زوایای دیگر منفی باشد. این سیاست قبلا در نقاط مختلف جهان به اجرا گذاشته شده و گاهی نتیجه‌بخش بوده است اما تاثیر و عواقب احتمالی حذف صفر از واحد پول ملی در ایران چه می‌تواند باشد؟
- تاریخچه حذف صفر از واحد پول ملی
- افت ارزش پول
- دلایل حذف صفر از پول ملی
- موانع موجود بر سر راه
- تاثیر حذف صفر از واحد پول ملی بر تورم
- تبعات حذف صفر از واحد پول ملی
- برای اجرای این طرح به چه زیرساخت‌هایی نیاز داریم؟
- اسکناس‌هایی با ظاهر تازه
- جمع‌بندی
تاریخچه حذف صفر از واحد پول ملی
نخستین زمزمه‌هایی که در خصوص حذف صفر از واحد پول ملی به گوش رسید مربوط به سال ۱۳۷۲ است. در آن سال این پیشنهاد مطرح ولی بنا به دلایلی فراموش شد. اما مجددا در سال ۱۳۹۰ بحث آن به میان آمد. سپس کمیسون ویژه‌ای تشکیل شد تا تحقیقات لازم را در خصوص این عمل بررسی کنند. نخست قرار بر آن بود که تنها سه صفر از پول ملی حذف شود. ولی بعد از آن پیشنهاد حذف چهار صفر از واحد پول ملی ایران ارائه شد و مورد بررسی قرار گرفت.
رئیس بانک مرکزی نیز با این عمل موافق است اما آن‌چه در این میان حائز اهمیت است، آن است که این مسئله نیازمند زمان بیشتری است. افزایش و رشد نرخ تورم یکی از مهم‌ترین موانع در این میان است. کارشناسان معتقدند با کاهش نرخ تورم، این برنامه را می‌توان عملی کرد. البته این طرح پیش‌تر در کشورهای دیگر عملی شده است و می‌توان آثار و تبعات آن را به وضوح در آن مناطق مشاهده کرد.
افت ارزش پول
افت ارزش پول ملی موجب حس تحقیر و بی‌ارزش بودن می‌شود. زمانی که افراد واحد پول خود را با واحد پولی نظیر دلار مقایسه می‌کنند، بیشتر متوجه این مسئله می‌شوند. چنان‌چه پول ملی نتواند اعتماد مردم را به خود جلب کند، شاهد رواج ارزهای خارجی خواهیم بود. این مسئله موجب فشار اقتصادی و روانی بر جوامع می‌شود. چرا که از آن پس سیاست‌های بین‌المللی می‌توانند موجب تغییر بازارهای مالی کشور شوند. یا بانک مرکزی کشورهای خارجی می‌تواند در جهت‌گیری سیاست‌های اقتصادی کشور تاثیرگذار باشد.
درست در همین نقطه است که صحبت از حذف صفر از واحد پول ملی به میان می‌آید. در واقع این عمل یک اقدام فنی است و در دسته اصلاحات موردنیاز در اقتصاد کشور جای می‌گیرد. به هر طریق این عمل در مقایسه با تعریف یک واحد پول جدید آسان‌تر است. چرا که معاوضه پول فعلی با پول جدید امری زمان‌بر و دشوار است. هرچند با حذف صفر نیز به زمانی نیاز است تا اسکناس‌های جدید جایگزین نمونه‌های قبلی شوند.
دلایل برداشتن صفر از پول ملی
حذف صفر از واحد پول ملی در درجه اول به منظور رسیدن به ثبات اقتصادی انجام می‌شود. عوامل متعددی در ادامه‌ی اجرای این سیاست به طور مثبت تحت تأثیر قرار می‌گیرند که می‌توان از این میان به موارد زیر اشاره کرد:
- وجود مشکلات در تنظیم ترازنامه‌ها و تسویه‌های بانکی
- دوگانگی مرسوم بین ریال و تومان
- افزایش حجم پول و در نتیجه افزایش هزینه‌های چاپ و انتشار اسکناس
- استفاده از رقم‌های بزرگ‌تر در مبادلات روزمره مردم
- وجود مشکلات و پیچیدگی‌های محاسباتی
- ناامنی در نگهداری و حمل مقادیر فراوان پول
- وجود مشکلات ناشی از شمارش حجم بالای اسکناس
موانع موجود بر سر راه حذف صفر از واحد پول
بحث حذف صفر از واحد پول ملی تا کنون همواره با چالش‌هایی همراه بوده است که مانع از اجرای آن شده است. از جمله این موانع می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کسری بودجه
- ساختار نامناسب بودجه
- تورم بالا
- نرخ بالای بیکاری
- ضعف کشور در امر صادرات
- قیمت نامناسب حامل‌های انرژی
- افزایش قاچاق کالا
- عدم وجود نظم در سیستم پولی و مالی
- عدم استقلال بانک مرکزی
- بی‌ثباتی اقتصادی
- ضعف نظام مالیاتی
- وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی
- موانع موجود بر سر راه کسب‌وکار
- اقتصاد زیرزمینی
- رانت و ارتشا
- ساختار نادرست نظام بانکی
- کاهش مداوم ارزش پول ملی
- بهره‌وری پایین اقتصادی
با توجه به این موانع، حذف صفر از واحد پول ملی بدون فراهم کردن پیش‌نیاز‌های لازم اقدام صحیحی نیست چرا که هم هزینه‌های بالایی روی دست کشور می‌گذارد و هم موجب بی‌ثباتی در اقتصاد و کاهش ارزش پول می‌شود. الزاماتی نظیر حذف تدریجی یارانه‌ها و اصلاح نظام بانکی می‌تواند شرایط را برای اجرایی کردن این طرح فراهم کند.
تاثیر حذف صفر از واحد پول ملی بر تورم
افراد مختلف دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به رابطه حذف صفر از واحد پولی ملی و تورم دارند. عده‌ای می‌گویند که این عمل موجب افزایش تورم می‌شود. گروه دوم معتقدند این اقدام با کاهش تورم همراه خواهد بود.
گروه اول در دفاع از عقاید خود می‌گویند انجام این عمل برای کشورهایی مناسب است که تعداد صفرهای اسکناس‌شان زیاد است. چرا که با حذف صفر ارزش اسکناس کم می‌شود و این امر خود عامل تورم خواهد بود. زیرا فرایند تعویض اسکناس‌های قدیمی با جدید زمان‌بر است و اسکناس‌هایی که صفر زیاد دارند، به دلیل وجود اسکناس‌هایی که صفر کمتری دارند ارزش کمتری خواهند یافت. البته این گروه معتقدند اگر سه صفر از واحد پول ملی حذف شود و تمام مبادلات بر مبنای ریال انجام شود، این اقدام کارآمد خواهد بود. اما اگر بخواهیم هم‌چنان با واحد تومان مبادلات خود را انجام دهیم و سه صفر نیز از پول ملی حذف شود، این طرح به افزایش تورم دامن خواهد زد.
با حذف سه صفر و استفاده از واحد تومان، ۱۰۰۰ تومان به یک تومان تبدیل خواهد شد. به این ترتیب کالاهایی که زیر ۱۰۰۰ تومان ارزش دارند، افزایش قیمت خواهند داشت تا به یک تومان برسند. این امر خود نقطه آغازی برای افزایش تورم است.
دیدگاه گروه دوم مخالف دسته اول است. گروه دوم معتقدند که با حذف صفر، حجم پول در گردش کم می‌شود و قدرت خرید مردم نیز افزایش پیدا می‌کند و تورم هم کم خواهد شد. اما اگر حتی پس از اجرای این طرح تورم اتفاق بیفتد، می‌توان دلایل دیگری را برای آن متصور شد؛ مثلا می‌توان به ناتوانی اقتصاد در تولید اشاره کرد.
افزون بر این موارد، برخی از کارشناسان معتقدند که حذف صفر از واحد پول ملی اثری بر متغیرهای واقعی ندارد. این افراد می‌گویند پول ابزاری برای ضریب تبدیل کالا به واحد پول است و به این ترتیب اثری بر تورم و اشتغال جامعه ندارد.
تبعات حذف صفر از واحد پول ملی
پیش‌تر اشاره شد که این طرح را می‌توان هم از جنبه مثبت بررسی کرد و هم از جنبه منفی. در این بخش قصد داریم به ابعاد و آثار این امر بپردازیم و آن را از جنبه‌های مثبت و منفی واکاوی کنیم.
در کنار تمام آثاری که وجود دارد، باید گفت این اقدام در بازار سرمایه واکنشی مثبت را در پی دارد. چرا که کمتر بودن قیمت سهام از نظر سهام‌داران، مساوی است با ریسک کمتر در ذهن آن‌ها. یعنی این افراد به لحاظ ذهنی برای سرمایه‌گذاری آماده خواهند شد.
در ادامه مزایا و معایب حذف صفرهای واحد پول را در دو بخش مجزا بررسی خواهیم کرد.
مزایا
- کاهش حجم اسکناس
- کاهش هزینه‌های چاپ و انهدام اسکناس
- انجام تراکنش‌های مالی ساده‌تر
- افزایش اعتماد مردم به پول ملی و ارزش‌مندی آن در مقایسه با سایر ارزها
- آثار روانی و مثبت آن در جامعه
- افزایش کارایی
- تسهیل در مبادلات
- احتمال ایجاد سکه‌های ارزش‌مندتر
- نقل و انتقال آسان‌تر
- نگهداری آسان‌تر و کاهش مخاطرات
- صرفه‌جویی در زمان نیروهای انسانی و هزینه‌های معاملاتی
- جلوگیری از نفوذ ارزهای خارجی
- سادگی مبادلات مالی و تسهیل در حسابداری و ارقام موجود در ترازنامه‌ها
- کاهش استفاده از چک‌های بانکی به صورت بی‌رویه
این اقدام در بازار سرمایه واکنشی مثبت را در پی خواهد داشت؛ کمتر بودن قیمت سهام از نظر سهام‌داران، مساوی است با ریسک کمتر در ذهن آن‌ها. یعنی این افراد به لحاظ ذهنی برای سرمایه‌گذاری آماده خواهند شد.
معایب
- بروز آثار نامطلوب در پی رند کردن قیمت‌ها برای رسیدن به مقدار بیشتر: مثلا بهای کالایی با قیمت فعلی ۹۰۰ تومان باید ۱۰۰ تومان گران‌تر شود تا به ۱۰۰۰ تومان برسد. در نتیجه این امر آثار زیان‌باری را در پی خواهد داشت که می‌توان آن را در دسته معایب این طرح جای داد.
- خطر خروج سرمایه از کشور: بسیاری از سرمایه‌داران که با دیده تردید به این مسئله می‌نگرند، دارایی خود را از کشور خارج می‌کنند تا در صورت مطلوب بودن نتایج اولیه، آن‌گاه اقدام به معامله کنند.
- پیامدهای روانی ناشی از کاهش درآمد
- احتمال بازگشت صفرهای حذف‌شده
- هزینه چاپ اسکناس‌های جدید و ضرب سکه
- سردرگمی جامعه برای تطبیق با شرایط جدید
- مشکلاتی در خصوص برآورد قیمت‌ها در کوتاه‌مدت
- بی‌ارزش شدن اسکناس‌ها
- عدم تطابق میان تعداد صفرها و ارزش ارز ملی
- از دست رفتن برخی از اسکناس‌ها و سکه‌های کوچک در مبادلات روزمره
- عدم موفقیت طرح در صورت عدم همراهی افراد جامعه
- کاهش صادرات به دلیل افزایش ارزش ارز ملی
- افزایش سطح عمومی قیمت‌ها
- عدم تطابق میان دفاتر و صورت‌های مالی جدید و قدیم و تحمیل هزینه از این منظر
برای اجرای حذف صفر به چه زیرساخت‌هایی نیاز داریم؟
برخی از پیش‌نیازهایی که برای اجرای این طرح به آن‌ها نیاز داریم عبارت‌اند از:
- ایجاد فضای رقابتی و افزایش عمق بازارهای مالی
- محدود کردن قدرت عوامل اقتصادی در قیمت‌گذاری
- شفافیت دولت در بودجه و رفتارهای مالی
- اصلاح نظام مالیاتی کشور
- کاهش وابستگی اقتصادی کشور و بودجه دولت به نفت
- محدود کردن فعالیت‌های نامولد
- ایجاد نظامی برای مدیریت اصلاح قیمت و نظارت بر تغییرات موجود در این زمینه
- نظارت بر روند اعطای اعتبار و بازدریافت وام‌ها
- ایجاد انضباط پولی
اسکناس‌هایی با ظاهر تازه
با توجه به این‌که حذف چهار صفر از واحد پول ملی ایران مدت‌هاست در حال بررسی است، در زمستان سال ۹۹ چند اسکناس جدید چاپ شدند. در این نمونه‌ها چهار صفری که پیش‌تر در روی اسکناس وجود داشتند به صورت کم‌رنگ قابل نمایش است. در پایین می‌توانید تصاویر این اسکناس‌ها را مشاهده کنید.
جمع‌بندی
حذف چهار صفر از واحد پول ملی ایران از ابتدای مطرح شدن، با موافقان و مخالفانی همراه بوده است. برخی معتقدند این مسئله با کاهش تورم همراه است. در حالی‌که دسته دیگر افزایش تورم را از جمله تبعات حذف صفر از واحد پول ملی می‌دانند. البته گروه قابل‌توجه دیگری از اقتصاددانان بر این باورند که این مسئله اثری بر شاخص‌هایی نظیر تورم ندارد و موجب تغییر در میزان عرضه و تقاضا نخواهد شد و بیشترین آثار آن به صورت روانی در جامعه نمود پیدا می‌کند.
به منظور انجام این عمل لازم است که برخی از پیش‌نیازها فراهم شود تا پیامدهای خوبی از این اقدام حاصل شود. کاهش نرخ تورم، اصلاح سیاست‌های پولی و بانکی و نظام مالی و کاهش وابستگی درآمدهای کشور به صادرات نفتی از جمله این موارد به شمار می‌رود.
