بحران انرژی در آسیا در پی افزایش قیمت | آشوبی که بقیه دنیا را هم نگران می‌کند
بحران انرژی جهانی است اما وقوع آن در آسیا می‌تواند برای بقیه‌ی کشورها هم نگران‌کننده باشد. کشورهای در حال توسعه با اقتصادهای نوظهور مانند هند، سریلانکا و پاکستان سهم عمده‌ای در خروجی‌های کربن دارند. برای آنکه دنیا از شر این آلاینده‌های موذی رها شود، حتما باید مصرف سوخت‌هایی مثل زغال سنگ کاهش پیدا کند. اتفاقی که همه بر سر آن توافق دارند؛ اما آیا با شرایط کنونی چنین امکانی وجود دارد؟ افزایش تقاضا پس از کووید ۱۹ و هم‌چنین حمله روسیه به اوکراین دو عامل مهمی هستند که این تصمیم مهم را با دشواری مواجه می‌کنند. در این مطلب این معضل را زیر ذره‌بین توان تحلیل قرار داده‌ایم تا زوایای مختلف آن را بررسی کنیم.
مطلب پیش رو ترجمه‌ای است از مقاله «Energy prices are causing chaos in Asia. Here’s why the rest of the world should worry» به قلم «Tara Subramaniam» که در تاریخ ۲۶ ژوئن ۲۰۲۲ (۵ تیر ۱۴۰۱) در CNN منتشر شده است.
بیایید تصویری از سریلانکا را با هم مرور کنیم: مردم کیلومترها صف بسته‌اند تا باک خودروی خود را از سوخت پر کنند. بنگلادش هم دست کمی از سریلانکا ندارد: مغازه‌ها ساعت ۸ شب تعطیل می‌شوند. هند و پاکستان هم در شرایط مشابهی قرار دارند: قطعی برق موجب تعطیلی مدارس و مشاغل می‌شود و ساکنان این شهرها مجبورند بدون وجود تهویه در هوایی با دمای ۳۷ درجه سانتی‌گراد سر کنند.
این تنها بخشی از صحنه‌های چشم‌گیری بود که در مناطق آسیا و اقیانوسیه به چشم می‌خورد. جایی که حالا کشورهای مختلف دارند بدترین بحران انرژی آسیا و به طور کلی جهان را در سال‌های اخیر به چشم خود می‌بینند. ساکنین این مناطق هم‌زمان از افزایش ناگهانی هزینه‌های زندگی که روز به روز هم بیشتر می‌شود ناراضی هستند و دارند با این مسائل دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
در سریلانکا و پاکستان بحران کاملا مشهود است. خشم عمومی استعفای تنی چند از وزرای کلمبو (Colombo) پایتخت سریلانکا را به همراه داشته است. همین مسائل سقوط عمران خان (Imran Khan) نخست وزیر اسلام آباد را هم در پی داشته است.
با این حال بسیاری معتقدند که این تازه آغازی برای حسابرسی سیاسی است. هر دو کشور اقداماتی را از سر ناچاری و درماندگی انجام داده‌اند. آن‌ها با سرسپردگی و تسلیم جلوی صندوق بین‌المللی پول ظاهر شده‌اند و برای حفظ انرژی هفته‌های کاری خود را کوتاه کرده‌اند. رانیل ویکر مسینگه (Ranil Wickremesinghe) نخست وزیر سریلانکا در روز چهارشنبه گفت که اقتصاد سریلانکا «کاملا سقوط کرده است.»
ممکن است در سایر بخش‌های منطقه مشکل این اندازه آشکار نباشد. اما به هر حال می‌تواند پیامدهای وسیعی داشته باشد. در کشورهای نسبتا ثروت‌مند مانند استرالیا هم شاهد ظهور نگرانی‌های اقتصادی هستیم. چرا که مصرف‌کنندگان حالا دیگر گران‌تر شدن قبوض انرژی را احساس می‌کنند.
قیمت عمده‌فروشی برق در سه‌ماه نخست سال ۲۰۲۲ نسبت به سال گذشته افزایشی ۱۴۱ درصدی داشته است. از خانواده‌ها خواسته شده تا مصرف‌شان را کاهش دهند. در روز ۱۵ ژوئن ۲۰۲۲ دولت استرالیا نخستین بار برای کاهش قیمت‌ها، کاهش فشار زنجیره‌ی تامین انرژی و جلوگیری از خاموشی، بازار ملی برق را برای مدت نامشخصی به حالت تعلیق درآورد.
هند که سومین تولیدکننده‌ی بزرگ کربن در دنیا به شمار می‌رود، هم‌زمان با گرمای هوای بی‌سابقه از قطعی‌های گسترده و پی‌درپی نیز رنج میبرد. شرکت دولتی زغال سنگ هند اعلام کرد که برای نخستین بار از سال ۲۰۱۵ می‌خواهد اقدام به واردات زغال سنگ کند.
ریشه مشکل کجاست؟
در شرایطی که هر کدام از این کشورها شرایط و اوضاع منحصربه‌فردی دارند، هم‌زمان تحت تاثیر عوامل دوگانه‌ی مشترکی قرار دارند. یعنی همان همه‌گیری کووید ۱۹ و جنگ روسیه در اوکراین. دو رویداد غیرقابل منتظره که تمام حساب و کتاب‌ها را به هم ریخت و بحران انرژی را در آسیا پررنگ‌تر کرد. هرچه این کشورها قبلا در مورد خطوط عرضه انرژی و امنیت منطقه‌ای پیش‌بینی کرده بودند همه نقش بر آب شد. در این شرایط هرج و مرج، دیگر برنامه‌ریزی‌های اقتصادی قبلی، جواب نمی‌دهد.
کاشناسان معتقدند ریشه‌ی مشکل در عدم تطابق میان عرضه و تقاضا است. در طی دو سال گذشته همه‌گیری موجب شد که تقاضا برای انرژی در سطح غیرمعمولی پایین بماند. به دلیل قرنطینه و محدودیت‌های دیگر در سه‌ماهه‌ی نخست سال ۲۰۲۰، مصرف برق جهانی کاهشی بیش از ۳٪ را تجربه کرد. چرا که کارگران در خانه ماندند؛ خودروها به جای جاده در پارکینگ‌ها جا خوش کردند و کشتی‌ها هم در بندرها لنگر انداختند.
اما پس از گذشت دوران همه‌گیری و با پشت سر گذاشتن قرنطینه‌ها، تقاضا برای سوخت مدام در حال افزایش است. این امر موجب می‌شود قیمت زغال سنگ، نفت و گاز به بالاترین میزان خود برسد.
جنگ روسیه این روند را تشدید کرد. روسیه‌ای که خود سومین تولیدکننده و دومین صادرکننده‌ی بزرگ نفت خام در جهان است. با تحریم نفت و گاز روسیه از جانب آمریکا و متحدانش، کشورها در تلاش‌اند تا منابعی جایگزین بیابند. همین رقابت بیش از پیش به عرضه‌ی محدود دامن زده است. سامانتا گراس (Samantha Gross) مدیر ابتکار امنیت انرژی و آب و هوا در بخش امنیت انرژی و آب و هوای موسسه‌ی بروکینگز (Brookings Institute’s Energy Security and Climate Initiative) گفت که تقاضا برای انرژی که در اثر ویروس کرونا کم شده بود، حالا با سرعتی بیشتر از عرضه به میدان بازگشته است. او می‌گوید: «ما حتی قبل از حمله روسیه به اوکراین هم قیمت‌های بالایی را می‌دیدیم (اما بعد از آن) واقعا شوک عرضه به انرژی وارد شد. اقدامات مختلفی در پاسخ به این اتفاق صورت گرفت که واقعا چالشی برای عرضه انرژی در سطح جهانی را رقم زده است.»
چرا آسیا؟
قیمت واردات انرژی در سراسر دنیا افزایش پیدا کرده است. قیمت بین‌المللی برای زغال سنگ هم پنج برابر بیشتر از سال گذشته رشد کرده است. گاز طبیعی هم نسبت به سال پیش تا ۱۰ برابر افزایش قیمت را تجربه کرده است. اما کارشناسان دلایلی را بیان می‌کنند که نشان می‌دهد برخی از اقتصادهای آسیایی – به خصوص کشورهای در حال توسعه که به واردات متکی هستند- بیشترین آسیب را دیده‌اند.
مارک زندی (Mark Zandi) اقتصاددان ارشد (Moody’s Analytics) می‌گوید: «اگر کشوری مثل سریلانکا که اقتصادی نوظهور دارد و باید کامودیتی، نفت و گاز طبیعی را بخرد، باید این امر را یک مبارزه‌ی واقعی دانست.»
او می‌گوید: «شما برای چیزهایی که نیاز دارید بهای خیلی بیشتری می‌پردازید. اما قیمت آن چیزهایی که می‌فروشید بالا نرفته است. پس برای اینکه اقتصادتان را هم‌چنان سرپا نگه دارید، باید برای خرید همان اقلام پول بیشتری صرف کنید.»
آنتوان هالف (Antoine Halff) محقق ارشد در مرکز دانشگاه کلمبیا در سیاست انرژی جهانی گفت کشورهای فقیرتر که هنوز در حال توسعه هستند یا آن کشورهایی که به تازگی صنعتی شده‌اند، کمتر می‌توانند با رقبای قَدَر و ثروت‌مندان رقابت کنند. هرچقدر هم بیشتر به واردات انرژی نیاز داشته باشند، ابعاد مشکل‌شان بزرگ‌تر می‌شود.
او در خصوص بحران انرژی در آسیا می‌گوید: «پاکستان در چنین شرایطی به سر میبرد. به اعتقاد من سریلانکا هم در این گروه جای می‌گیرد. آن‌ها هم از قیمت‌ها و هم از ذخایر انرژی ضربه می‌خورند. باید برای تامین انرژی‌شان هزینه‌های بیشتری بدهند. در کشورهایی مانند پاکستان هم تامین انرژی واقعا با مشکل مواجه است.»
نشانه‌های اولیه بحران انرژی در آسیا
این همه تقلا و پویایی پشت صحنه‌ی هرج و مرج‌های رو به رشدی است که در این کشورها به چشم می‌خورد. هفته‌ی پیش وزیر انرژی و نیروی سریلانکا گفته بود که تا اتمام سوخت در کشور فقط چند روز فاصله دارند. این هشدار زمانی منتشر شد که صفوف متقاضیان در جایگاه‌های سوخت در کلمبو تا سه کیلومتر هم امتداد پیدا کرد. حتی در بسیاری از شهرها منجر به درگیری بین پلیس و مردم شد.
گویی زندگی روزمره رو به پایان است. در روز دوشنبه ادارات دولتی و مدارس دولتی و خصوصی موردتایید دولت هم دست‌کم برای مدت دو هفته تعطیل شدند. به کارمندان بخش دولتی گفته شده است که طی سه ماه آینده جمعه‌ها را مرخصی بگیرند و از این زمان برای تولید و پرورش غذای خود بهره ببرند.
پاکستان هم مجبور به کاهش هفته‌ی کاری خود از شش به پنج روز شده است. هرچند ممکن است وضعیت از این بدتر هم بشود. همین شش روز در هفته هم به تازگی در دستور کار قرار گرفته بود و قرار بود منجر به بهبود بهره‌وری و تقویت اقتصاد شود.
این کشور ۲۲۰ میلیون نفری دست‌کم یک ماه است که با قطعی برق چندساعته در روز دست و پنجه نرم می‌کند. به مراکز خرید و رستوران‌ها در کراچی – بزرگ‌ترین شهر پاکستان- هم گفته شده است که برای صرفه‌جویی در مصرف سوخت، زودتر مغازه‌های خود را ببندند و تعطیل کنند.
ذخایر انرژی در این کشور تقریبا ۵۰۰۰ مگاوات کمتر از تقاضای موجود است. این میزان بر حسب برخی برآوردها می تواند برق بین ۲ تا ۵ میلیون خانه را تامین کند. ماریوم اورنگ زیب (Marriyum Aurangzeb) وزیر اطلاعات پاکستان هم در ۷ ژوئن گفته بود که «ما با بحرانی شدید مواجهیم».
پیش‌تر تصور می‌شد که چنین مشکلاتی فقط به کشورهای فقیرتر و کمتر توسعه‌یافته مربوط است. اما در حال حاضر این نگرش‌ها در حال از بین رفتن است. چرا که استرالیا کشوری است که یکی از بالاترین سطوح میانی ثروت جهانی به ازای هر بزرگسال را دارد و حالا این کشور هم بحران انرژی در آسیا و اقیانوسیه را درک کرده است.
«کشور خوش‌شانس» (استرالیا) از ماه می ۲۵٪ از ظرفیت انرژی مبتنی بر زغال‌سنگش را به کار نمی‌گیرد. این امر تا حدی به دلیل قطعی‌های برنامه‌ریزی‌شده برای تعمیر و نگهداری است. اما هم‌چنین دلیل دیگری هم دارد و آن این است که اختلالات عرضه و افزایش قیمت‌ها موجب قطعی‌های بدون برنامه شده است.
استرالیا هم مثل همتایان خود یعنی پاکستان و بنگلادش به دبنال صرفه‌جویی در مصرف انرژی است. کریس بوون (Chris Bowen) وزیر انرژی استرالیا اخیرا از خانوارهای ساکن New South Wales از جمله سیدنی خواسته است که در طول هر عصر دو ساعت از برق استفاده نکنند و در مصرف آن صرفه‌جویی کنند.
مشکل بزرگ‌تر پیش رو است
اما آنچه مشکلی به مراتب بزرگ‌تر از افزایش قیمت‌ها را رقم می‌زند، نحوه واکنش کشورهاست. دولت‌ها و سیاست‌مداران ممکن است تحت فشار مردم وسوسه شوند که به سراغ انرژی‌های ارزان‌تر و آلاینده‌ای مثل زغال سنگ بروند. بدون آنکه توجهی به تاثیر آن بر تغییرات آب و هوایی داشته باشند. و نشانه‌هایی به چشم می‌خورد که چنین امری از قبل شروع شده است.
هیئت امنیت انرژی دولت فدرال در استرالیا به منظور جلوگیری از قطع برق پیشنهادی را ارائه کرده است. این هیئت گفته به تمام مولدهای برق از جمله ژنراتورهای زغال سنگ مبلغی پرداخت شود تا ظرفیت اضافی در شبکه‌ی ملی حفظ شود.
اما منتقدان هر دو اقدام را محکوم می‌کنند و دولت را به خیانت و عدم پایبندی به تعهدات خود به انرژی‌های تجدیدپذیر متهم می‌کنند. در هند که ۱.۳ میلیارد جمعیت دارد و حدود ۷۰٪ از تولید انرژی‌اش به زغال سنگ وابسته است تصمیم دهلی نو برای افزایش واردات زغال سنگ اثرات زیست محیطی پررنگ‌تری به جای خواهد گذاشت.
دانشمندان توصیه می‌کنند برای جلوگیری از آثار مخرب گرمایش جهانی، باید کاهش شدید استخراج زغال سنگ در دستور کار قرار بگیرد. با این‌همه انجام این کار بدون حمایت و پذیرش یکی از تولیدکنندگان اصلی کربن در جهان کار دشواری خواهد بود.
Sandeep Pai سرپرست ارشد تحقیقات برنامه‌ی انرژی مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌الملل (Center for Strategic and International Studies’ Energy Program) در این خصوص گفت: «هر کشوری چه هند باشد چه آلمان و چه ایالات متحده، اگر مصرف هر نوعی از کربن را دوچندان کند، بودجه کربن را از بین خواهد برد. این مشکلی جهانی است.»
پای می‌گوید که تصمیم هند ممکن است تنها واکنشی موقت به بحران باشد. اما اگر تا یکی دو سال دیگر کشورها به زغال سنگ متکی باشند، این مسئله در مسیر مبارزه و مقابله با گرمایش جهانی به شدت خودنمایی می‌کند.
او به هدف توافق‌نامه‌ی آب و هوای پاریس برای حفظ افزایش میانگین دمای جهانی بین ۱.۵ تا ۲ درجه سانتی‌گراد اشاره کرد و گفت: «چنانچه این اقدامات انجام شوند، بودجه‌ی کربن که از قبل در هند رو به کاهش بود از بین خواهد رفت. در نتیجه دستیابی به هدف ۱.۵ تا ۲ درجه‌ای بسیار دشوار خواهد شد.»
دانشمندان می‌گویند چنانچه افزایش دما حتی برای مدتی محدود از این بازه تجاوز کند، برخی از تغییرات ناشی از این امر برای کره‌ی زمین غیرقابل برگشت خواهند بود. همان‌طور که پای هم بیان کرده بود: «مقیاس، اندازه و تقاضای هند به معنای آن است که اگر واقعا مصرف زغال سنگ افزایش پیدا کند، از لحاظ آب و هوایی با مشکلی واقعا جدی مواجه خواهیم شد.»
