معمار ضدحمله اقتصادی روسیه: اورشکین، دست راست پوتین

با آغاز تهاجم روسیه به اوکراین، بیشتر کشورهای اروپایی و آمریکا تصمیم به تحریم روسیه گرفتند. همه گمان می‌کردند این اقدامات در چشم بر هم زدنی روسیه را سرنگون کند. ارزش روبل کاهش پیدا کرد. شرایط به نظر دشوار می‌آمد. در آن زمان گفته می‌شد پوتین به زودی شکست می‌خورد و با ضرر و زیان‌های فراوان کنار می‌کشد. در چنین شرایطی شما به یک متخصص ضدحمله احتیاج دارید. یک معمار ضدحمله اقتصادی که از قضا روسیه چنین شخصی را در اختیار داشت. کسی که اگر نبود، شاید تاکنون روسیه به معنای واقعی در جنگ شکست خورده بود. توان تحلیل در این مقاله نگاهی به اقدامات و راهبردهای او انداخته است.

آنچه در ادامه می‌خوانید، ترجمه‌ای است از مطلبی تحت عنوان «Meet the Russian Architect of Putin’s Economic Counterattack» که در تاریخ ۳۰ جولای ۲۰۲۲ (۸ تیر ۱۴۰۱) در بلومبرگ منتشر شده است.

دفاع از قلعه‌ی روسیه

تحریم‌ها باعث شد قلعه‌ای که ماکسیم اورشکین (Maxim Oreshkin) در ساخت آن کمک‌کرده بود، متزلزل به نظر برسد. همینجا بود که اورشکین دست به کار شد تا محاصره‌ی اقتصادی را به نفع روسیه برگرداند. او نمی‌خواست قلعه‌اش مقابل چشمانش با خاک یکسان شود.

هنوز یک ماه نشده بود که روسیه به اوکراین حمله کرده بود و این تهاجم داشت به امری طاقت‌فرسا تبدیل می‌شد. چیزی که ممکن بود بلای جان روسیه شود. در شرایطی که دولت روسیه در تلاش بود تا مانع از نکول شود، روبل هم با کاهش ناگهانی قیمت مواجه شد. در این وضعیت بازگشت اقتصادی کار سختی بود.

بیست و سومین روز مارس بود که پوتین هم از در مقابله به مثل وارد شد. او از دشمنان روسیه در اروپا خواست که بهای گاز طبیعی را به روبل به روسیه بپردازند. پشت این قضیه کسی نبود به جز اورشکین، معمار ضدحمله اقتصادی در روسیه. این دستیار اقتصادی رئیس جمهور با چهل سال سن، همان کسی بود که قراردادهای سنتی و مرسوم را لغو کرد و مدلی جدید را جایگزین آن کرد.

از تاریخ ۲۴ فوریه که تهاجم روسیه به اوکراین کلید خورد، او یکی از اعضای کلیدی طراحی سیاست‌های اقتصادی بوده است. اورشکین یکی از معدود کسانی است که تجربیات مالی خود را از بازارهای غربی به دست آورده است و حالا می‌تواند به کرملین کمک کند تا واکنش‌های بهتری از خود نشان دهد.

سرگئی گوریف (Sergei Guriev)، اقتصاددانی است که در سال‌های نخستین حکومت پوتین مشاور دولت بود و بعدها به پاریس رفت. او حالا یکی از روسای موسسه‌ی Sciences Po است. گوریف می‌گوید: «روس‌ها الان به دنبال کشف راه‌حلی برای دور زدن تحریم‌ها هستند و این کار را با موفقیت انجام می‌دهند. اما تمام پولی را که به دست می‌آورند، صرف تامین مخارج جنگی می‌شود.»

روسیه از آسیب‌ها جان سالم به در برد

نقشه‌ها و برنامه‌های محافظتی به کرملین کمک کرد تا از بروز بدترین آسیب اقتصادی که در جریان نخستین تحریم‌ها از آن می‌ترسید جلوگیری کند. با توجه به پیش‌بینی‌های فعلی انتظار می‌رود که خطر انقباض اقتصادی و رکود در امسال به نصف کاهش پیدا کرده باشد. روسیه این اتفاق اقتصادی مطلوب را مدیون معماری است که با طرح‌ریزی ضدحمله خود، تهدیدها را به فرصت تبدیل کرد.

حالا روبل کاهش‌های ابتدایی خود را جبران کرده است و یکی از بهترین عملکردهای خود را به نمایش می‌گذارد. چرا که ده‌ها میلیارد دلار و یورو برای انرژی و سایر صادرات روسیه، به سمت این کشور سرازیر می‌شوند.

پیشنهاد اورشکین برای پذیرش روبل در ازای صادرات، با اعمال نفوذ روسیه بر عرضه گاز به اروپا، امکانی را برای پوتین فراهم کرد که اکنون دارد با حملات اولیه‌ی تحریم‌ها مقابله می‌کند. در نهایت این تدابیر موجب عقب‌نشینی اتحادیه اروپا شد. چرا که بیشتر مصرف‌کنندگان عمده، با شرایط جدیدی موافقت کردند که مطابق آن باید حساب‌های ویژه‌ای در شرکت سهامی با مسئولیت محدود گازپروم افتتاح می‌کردند. این امر وام‌دهنده را از تحریم‌ها مصون می‌داشت.

اورشکین به بلومبرگ گفت: «من اثر استفاده از پرداخت روبلی صادرات گاز را امری مثبت می‌دانم.»

نکول واقعی

لفاظی‌های او سرانجام سر از سخنرانی رئیس جمهور در می‌آورد. او تصرف ذخایر خارجی روسیه را به «یک نکول واقعی» از جانب ایالات متحده و اتحادیه اروپا در قبال تعهدات‌شان به روسیه تشبیه کرد. عبارتی که او ساخت، می‌توانست بسیار در سخنان پوتین مورد استفاده قرار گیرد.

از آنجایی که بانک‌های روسیه از دسترسی به سرویس پیام‌رسانی مالی سوئیفت محروم شده‌اند، اورشکین هم‌چنان به طرح‌ریزی برنامه‌هایی برای محدود کردن پیامدهای مالی نیز کمک کرده است. به دلیل جدا شدن اقتصاد روسیه از دنیای بیرونی که اورشکین و دوستانش روزگاری امیدوار بودند با آن پیوندهای عمیق‌تری برقرار کنند، او در برابر درخواست‌ خودی‌های بانفوذی که بر کنترل بیشتر دولت تاکید داشتند، مقاومت کرد.

اورشکین در سفر اخیر پوتین به ایران -کشوری که ده‌ها سال تجربه در مقابله با تحریم‌های غرب دارد- او را همراهی کرد. او در پاسخ به سوال در خصوص ایده‌های ایران برای غلبه بر تحریم‌ها، به خود بالید و گفت: «ایده‌های ما بسیار بهتر است.»

اورشکین یک بانکدار سابق در شعبه‌ی روسی Societe Generale SA است که حالا از تجربیات غربی خود برای کاهش اثربخشی تحریم‌ها استفاده می‌کند. او یکی از اعضای گروهی از مقامات است که مدت‌ها تلاش کرده‌اند تا یک استراتژی کارآمد را اجرا کنند. یک استراتژی اقتصادی که بتوان تعادلی را میان ایجاد سیاست‌های اقتصادی موردپسند سرمایه‌گذار و سرکوب فزاینده‌ی پوتین برقرار کرد.

جنگ موجب به هم خوردن این اقدام متعادل‌کننده شده است. چرا که اورشکین و دست‌اندرکارانش با تحریم مواجه هستند و سیاست‌های اقتصادی آن‌ها به دنبال حمایت از کرملین است.

غیرقابل دفاع

جاکوب نل (Jacob Nell)، یکی از اقتصاددانان روسی در موسسه‌ی مورگان استنلی، زمانی سرمایه‌گذاران را به دیدار اورشکین می‌برد. او می‌گوید: «دقیقا می‌بینم که چطور یکی از فن‌سالاران ادعا می‌کند که دارد کار مهمی را در سیستم‌های پرداخت و امور مربوط به بانکداری انجام می‌دهد. این حوزه‌ی مسئولیت اوست و به کار و حفظ ثبات ادامه می‌دهد.» نل که حالا یکی از اعضای کارگروه بین‌المللی است که به ایالات متحده و ارپا در خصوص نحوه‌ی طراحی تحریم‌ها علیه روسیه مشاوره می‌دهد در ادامه می‌گوید که این جملات تا قبل از ۲۴ فوریه قابل دفاع بود. اما بعد از آن نه.

اورشکین بخشی از آن نسل میانه‌ای است که پایان دوران شوروی را پشت سر گذاشت. او سال‌های نوجوانی‌اش را در روزگاری سپری کرد که در روسیه به عنوان «دهه ی ۹۰ پرآشوب» شناخته می‌شود. یعنی دوران سختی و شهامت و جسارت اقتصادی.

اورشکین که سی سال از پوتین کوچک‌تر است، عضو خانواده‌ای از دانشگاهیان مسکو بود. او یک بردار بزرگ‌تر از خود داشت و در بستری بزرگ شد که کاملا با در روزهای سخت آغازین رئیس جمهور در لنینگراد پس از جنگ جهانی دوم متفاوت بود.

گروه تکنوکرات

اورشکین به همراه الکسی زابوتکین ۴۴ ساله (Alexey Zabotkin) معاون بانک روسیه و ولادیمیر کولیچف (Vladimir Kolychev) ۳۹ ساله که معاون وزیر دارایی است، گروه تکنوکرات‌ها را تشکیل می‌دهند.

فارغ‌التحصیلان مدارس نخبگان اقتصادی در روسیه، پیش از انتصاب در سمت‌های دولتی، از موقعیت خود در هنگام کار در موسسات وام‌دهنده‌ی اروپایی بهترین استفاده را کردند و در بانک سرمایه‌گذاری دولتی VTB Capital مشغول به کار شدند.

آن‌ها از بخش‌ خصوصی چشم‌پوشی کردند. در عوض خود را در راه ساختن یک دژ مالی مستحکم برای پوتین وقف کردند. به هر اندازه که پوتین با منتقدان و رقبای خارجی و داخلی‌اش رفتاری خشن‌تر داشت، آن‌ها به ناچار انعطاف‌پذیر‌تر می‌شدند تا اقتصاد کشور را برای مواجهه با موقعیتی که در آن شوک‌هایی بزرگ اتفاق می‌افتد حفظ کنند.

این معمار ضدحمله اقتصادی به مدت سه سال در وزارات دارایی روسیه مشغول به کار بود. او یکی از مقاماتی بود که سازوکاری را ابداع کرد تا صدها میلیارد دلار از درآمدهای نفت و گاز را به یک صندوق مستقل واریز کند. به این ترتیب توانست به حل بحران‌های کرملین مثل تحریم‌های اروپا و آمریکا در قضیه‌ی کریمه در سال ۲۰۱۴ کمک کند.

کنترل ثروت

با این‌همه سال‌ها تحریم اقتصادی و ایجاد ذخایر برای حافظت از اقتصاد، پس از تهاجم روسیه به اوکراین کفایت نمی‌کرد. اورشکین با سیاست‌های خود موفق به ایجاد ذخایر ۶۰۰ میلیارد دلاری شده بود. اما ایالات متحده و متحدانش آن را مسدود کردند. روسیه هم با تمام تلاشی که کرد تا از زیر بار تقصیرها شانه خالی کند، نتوانست بدهی‌های خود را بپردازد. این نخستین بار در قرن بود که روسیه در بازپرداخت بدهی‌هایش نکول کرد. هرچند اقتصاد روسیه آن‌قدرها که پس از تهاجم تصور می‌شود بد نبود. اما با این‌همه هنوز هم در مسیر یکی از عمیق‌ترین رکودهای چند دهه‌ی اخیر قرار دارد.

اورشکین که پیش‌تر مهره‌ای با عیار پایین به لحاظ سیاسی محسوب می‌شود، اکنون به عنوان دست راست اقتصادی و معمار ضدحمله اقتصادی پوتین در جنگ روسیه با اوکراین ظاهر شده است. گوریف می‌گوید که پوتین هم‌چنان به اقتصاددانان اعتماد دارد. برخی از بازیگران قدرتمند کرملین تلاش کردند تا کنترل دولت بر اقتصاد را پس بگیرند، اما اورشکین با آن‌ها مقابله کرد و تاکنون هم موفق بوده است.

لفاظی‌های پر سر و صدا

اورشکین در گفتگو با بلومبرگ گفت: «قرار نیست روسیه اقتصاد بازار را رها کند. اتفاقا برعکس. بلکه می‌خواهد خلاف آن حرکت کند. ابتکار عمل فردی و شخصی اکنون بیش از هر زمان دیگری در دستور کار است و مورد تشویق قرار می‌گیرد. رئیس جمهور هم در صحبت‌های خود بارها به این موضوع اشاره کرده است.»

با این حال او و متحدانش به تقلید از لفاظی‌ها و بازی‌های کلامی تند و تیز منتقدان نسبت به سرمایه‌داری غربی روی آورده‌اند. اورشکین از واحد پول ایالات متحده تحت عنوان «مخدری برای اعتیاد دنیا»‌ نام می‌برد.

الکسی موسیف (Aleksey Moiseev)، معاون ۴۹ ساله‌ی وزیر دارایی و یکی دیگر از دانش‌آموختگان VTB Capital گفته است که شدت تحریم‌ها را می‌توان به اندازه‌ی انفجار یک «بمب هسته‌ای مالی» دانست.

فارغ از این لفاظی‌ها، اقدامت ضدبحرانی که تاکنون در دستور کار قرار گرفته است، عمدتا از دستورالعمل‌هایی پیروی می‌کند که بر جریان اصلی اقتصاد تکیه دارد. به طوری که سیاست‌گذاران از قبل کنترل سرمایه‌ای را که به منظور انزوای روسیه پس از تهاجم اعمال شده بود، متوقف کردند. این امر ممکن است برای حفظ سرمایه و میراث آن‌ها کافی نباشد.

کنستانتین سونین (Konstantin Sonin) اقتصاددانان اهل مسکو در دانشگاه شیکاگوست. او مدت‌ها یکی از منتقدان سیاست‌های دوران پوتین بود. او می‌گوید: «اقدامات آن‌ها در سال‌های اول حضورشان در وزارت دارایی و بانک مرکزی، از قبل لغو شده است. حالا کار آن‌ها با کار کارمندانی با دستمزد بالا در دولتی که جنایات جنگی به راه می‌اندازد هیچ تفاوتی ندارد.»