صندوق قابل معامله؛ مالکیت دارایی‌های متنوع با ریسک کمتر

اهالی بازار سرمایه ایران، سال ۱۳۹۹ را با رونق و رشد بی‌سابقه نیمه نخست آن و همچنین تشکیل و عرضه صندوق‌های قابل معامله یا همان ETF های دولتی به یاد خواهند آورد. اما اگر تنوع صندوق‌های سرمایه‌گذاری شما را گیج می‌کند یا چندان در حوزه سرمایه‌گذاری حرفه‌ای نیستید، حتما این سوال برایتان به وجود آمده که صندوق قابل معامله یا ETF چیست. ETF یا صندوق قابل معامله نوعی صندوق سرمایه‌گذاری است که از دارایی‌های متنوع تشکیل شده و ساختاری شبیه صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک دارد.

هدف از ایجاد صندوق‌های سرما­یه‌گذاری مشترک، مدیریت حرفه‌­ای وجوه از طریق سرمایه‌های تجمع یافته در اوراق بهادار و کسب بازدهی مناسب است. به همین خاطر نحوه عملکرد و مدیریت دارایی‌­ها به طور مستقیم بر عملکرد صندوق‌ها تاثیر می­‌گذارد. صندوق‌ها شامل واحدهای سرمایه­‌گذاری‌­ای هستند که ارزش هر یک از آن‌ها با NAV (به معنای خالص ارزش دارایی‌­ها) مشخص می­‌شود. در این مطلب ETF ها را تعریف و تفاوت آن با صندوق‌های دیگر را بررسی می‌کنیم. همچنین درباره صندوق‌های ETF دولتی و مزایا و معاب آن‌ها صحبت خواهیم کرد.

مفهوم صندوق قابل معامله یا ETF

ETF مخفف عبارت «Exchange Traded Fund» به معنی صندوق قابل معامله است. صندوق ETF دارایی ارزشمندی است که سرمایه­‌گذاران مختلف، از مدیران مالی شرکت‌های عالی رتبه تا افراد تازه وارد و مبتدی، می­‌توانند به عنوان یک دارایی ارزشمند آن را در سبد دارایی خود داشته باشند.

برخی از سرمایه­‌گذاران، صندوق‌­های قابل معامله را به عنوان دارایی ارزشمند و اصلی سبد خود انتخاب می­‌کنند. اما عده‌­ای نیز سرمایه‌گذاری در صندوق‌های ETF را برای بهبود شرایط سبد دارایی‌های خود انجام می‌دهند.

صندو‌ق‌­های سرمایه­‌گذاری نیز همانند سایر سهام در بورس معامله می‌شوند و کارکرد آن‌­ها نیز با اندکی تفاوت شبیه به صندوق‌های سرمایه­‌گذاری مشترک است. نکته مهمی که باید در نظر داشت، این است که هنگام خرید واحدهای صندوق قابل معامله باید مانند خرید سهام و واحد صندوق­‌های مشترک درک درست و صحیحی از آن داشت تا بتوان به سود خوبی دست پیدا کرد.

ویژگی‌های صندوق‌های قابل معامله

سهولت در سرمایه­‌گذاری

صندوق های قابل معامله همانند سایر سهام و صندوق­‌ها در بورس قابل معامله هستند. بنابراین افرادی که کد بورسی دارند به راحتی می‌­توانند همچون خرید سایر سهام از دفاتر کارگزاری‌ها و سامانه معاملات بر خط برای خرید و فروش صندوق قابل معامله به آسانی اقدام کنند.

امکان بررسی لحظه‌ای ارزش خالص دارایی­‌ها

در سایت tsetmc.com به طور اتوماتیک ارزش خالص دارایی­‌های صندوق‌های قابل معامله یا ETF هر دو دقیقه یک بار به روز رسانی می‌­شود و سرمایه‌گذاران می­‌توانند از ارزش لحظه‌­ای دارایی خود آگاه شوند.

به کمک ارزش خالص دارایی یا همان NAV می‌توان به مقایسه عملکرد شرکت‌ها و صندوق‌های سرمایه‌گذاری پرداخت. در حقیقت در ارزش‌یابی و دستیابی به ارزش ذاتی دارایی‌های صندوق‌ها و شرکت‌ها‌ در بورس اوراق بهادار از این شاخص استفاده می‌شود. ارزش خالص دارایی نشان‌دهنده ارزش خالص یک صندوق یا شرکت سرمایه‌گذاری است. در محاسبه این ارزش، میزان دارایی‌ها و بدهی‌های مجموعه دخیل هستند. این شاخص اهمیت بسیاری در سرمایه‌گذاری در صندوق‌ها دارد. اگر می‌خواهید با NAV بیشتر آشنا شوید، مقاله «ارزش خالص دارایی (NAV) چیست؟» را مطالعه کنید.

امکان سرمایه‌گذاری حتی با سرمایه اندک

از مزایای ETF نسبت به سایر صندوق­‌های سرمایه­‌گذاری این است که حتی با سرمایه اندک (زیر یک میلیون تومان) هم می‌­توان برای خرید این صندوق‌­ها از طریق کارگزاری­‌ها یا پنل معاملاتی خود اقدام کرد. این در حالی است که سرمایه­‌گذاری در صندوق‌­های سرمایه­‌گذاری مشترک دارای محدودیت حداقل سرمایه‌­گذاری هستند. گاهی این حداقل سرمایه چندین میلیون تومان است.

دارای معافیت از پرداخت مالیات به هنگام خرید و فروش

در راستای تسهیل اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی، طبق تبصره ۱ ماده ۷ قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید، بابت صدور و انتقال واحدهای صندوق‌های قابل معامله هیچ­گونه مالیاتی از سهامداران اخذ نمی‌­شود.

برای سرمایه­‌گذاری در این صندوق­‌ها حداقل و حداکثر مبلغی تعیین نشده است و دوره فعالیت­شان نیز نامحدود است. حداکثر به مدت سه روز امکان بازخرید واحدها وجود دارد. همچنین بازخرید صندوق‌­ها در کوتاه مدت بدون پرداخت جریمه صورت می‌گیرد.

ETF شامل چه دارایی‌­هایی است؟

صندوق‌های قابل معامله می­‌توانند شامل چندین نوع دارایی باشند. دارایی‌های ETF ها می‌تواند سهام، سپرده بانکی، طلا، اوراق دولتی، پول نقد، سکه، ارز یا ترکیبی از تمامی این موارد باشد. مدیران صندوق‌­ها می­‌توانند ترکیبی از دارایی­‌ها را در صندوق قرار دهند.

درصد مالکیت شما از صندوق­‌ها به میزان دارایی که از آن صندوق خریداری می‌­کنید، بستگی دارد. فرض کنید صندوق قابل معامله‌ای شامل ترکیبی از طلا و اوراق خزانه و سهام باشد. تصور کنید ۵۰ درصد این صندوق طلا، ۲۰ درصد آن اوراق خزانه و ۳۰ درصد آن سهام باشد. اگر شما یک درصد از این صندوق را خریداری کرده باشید، یعنی از هر یک از واحدهای تشکیل‌دهنده این صندوق درصدی را خریداری کرده­‌اید. اما نکته‌ای که باید در نظر داشته باشید این است که شما به عنوان سهامدار قادر به انتخاب و تغییر ترکیب صندوق نیستید و به طور دلخواه نمی‌توانید مشخص کنید که از کدام دارایی چه میزان خرید کنید. دارایی شما در صندوق باقی می‌­ماند و قابل تحویل به صورت فیزیکی نیست. اما می‌توانید از منافع آن بهره­‌مند شوید.

انواع صندوق‌های قابل معامله

هر چند که برخی از صندوق­‌های ETF در بازار ایران وجود ندارند اما این صندوق انواع متفاوتی دارد و سرمایه­‌گذاران می­‌توانند با توجه به روحیه و انتظاراتشان صندوق مناسب خود را برای خرید انتخاب کنند.

در ادامه به معرفی انواع صندوق­‌های ETF می­‌پردازیم.

صندوق با درآمد ثابت

این صندوق یکی از انواع صندوق‌­های ETF است که شما به هر میزان واحدی که از  صندوق خریداری می­‌کنید، مقدار مشخصی درآمد نیز کسب می‌­کنید.

بازدهی این صندوق‌­ها سالانه است. اگر در بازه‌ای کم­تر از یک سال بخواهید آن را بفروشید، قاعدتا بازدهی کم­تری نسبت به یک سال کسب خواهید نمود. اما اصل پول و سود شما تضمین شده است. مقدار رشد در این صندوق­‌ها نیز مشخص شده است.

صندوق با درآمد ثابت شامل اوراق مشارکت بانکی، سپرده بانکی یا سایر اوراق با درآمد ثابت مانند اوراق خزانه است که حدود ۷۰ درصد این صندوق را تشکیل می‌­دهند و نسبت به سایر صندوق­‌های ETF به عنوان یک سرمایه­‌گذاری بدون ریسک در نظر گرفته می‌­شود. برای اطلاع از دارایی­‌های یک صندوق می‌­توانید به امیدنامه آن رجوع کنید.

صندوق سهام

معمولا ۷۰ درصد از این صندوق شامل سهام است و شما در سود و زیان آن شریک هستید. بر خلاف صندوق با درآمد ثابت، شما از بازگشت اصل سرمایه و بهره آن مطمئن نخواهید بود. حتی ممکن است هیچ سودی کسب نکنید.

صندوق مختلط

همانطور که از اسم این صندوق مشخص است، این صندوق ترکیبی از دو صندوق قبلی است. دارایی این صندوق ترکیبی از سهام و اوراق است. به این صورت که حداقل ۴۰ درصد از دارایی این صندوق سهام، حداقل ۴۰ درصد اوراق با درآمد ثابت (مثل سپرده) و ۲۰ درصد باقی مانده نیز می‌تواند سهام یا اوراق باشد.

صندوق بازار خارجی

همانطور که در داخل کشور می‌­توانید بر روی صندوق‌­ها سرمایه­‌گذاری کنید، این امکان وجود دارد که بر صندوق بازار خارجی سایر کشورها نیز سرمایه­‌گذاری کنید. اما سرمایه­‌گذاری بر صندوق ETF کشورهای دیگر (Foreign Market) می‌تواند برای شما محدودیت‌­هایی از جمله عدم توانایی در خواندن صورت مالی داشته باشد.

برای سرمایه ­گذاری در صندوق­‌های ETF خارجی می­‌توانید در چنین صندوقی سرمایه­‌گذاری نمائید.

صندوق ارز

سرمایه­‌گذارانی که میزان ریسک‌پذیری­شان بیشتر است و توانایی تحمل ریسک نوسان‌های ارزی را دارند در این­گونه صندوق­‌ها سرمایه­‌گذاری می­‌کنند. این صندوق ETF که شامل ارز است در بازار فارکس مرسوم‌­تر است.

صندوق صنعتی

گاهی اوقات افراد می­‌دانند یک صنعت رشد خوبی خواهد داشت و نسبت به آینده آن امیدوارتر هستند. اما چون صنایع شامل سهام مختلفی هستند، تشخیص سهم بهتر برای­شان مشکل است. در این­ مواقع صندوق صنعتی که شامل ترکیبی از سهام یک صنعت است، بهترین انتخاب برای سرمایه­‌گذاری خواهد بود.

مثلا صنعت دارو ترکیبی از سهام مختلف است ولی انتخاب بهترین سهم این صنعت برای سرمایه‌گذارانی که دانش و اطلاعات کافی ندارند، دشوار است. به همین خاطر صندوق صنعتی به آنان پیشنهاد می‌شود.

صندوق کالایی

ممکن است شما برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری خود اقدام به خرید طلا یا فلزات گران­‌بها نمائید. اما این دارایی‌­ها نیز ممکن است دچار نوسان قیمتی شوند. در این شرایط سرمایه‌گذاری در صندوق کالایی که ترکیبی از فلزات گران­‌بها و غیرگران­‌بها است، پیشنهاد می‌شود.

فلزات گران‌­بها شامل طلا، نقره و پلاتین و فلزات غیرگران‌بها شامل فولاد، آلومینیوم، مس و غیره هستند.

صندوق خرسی یا صندوق معکوس

ETF معکوس یا ETF خرسی  (Inverse ETF or Bear ETF) یکی از صندوق‌­های جالب است. این صندوق در روزهای منفی بازار کاربرد دارد. سازوکار این صندوق به این صورت است که می‌توانید سهمی که ندارید را بفروشید. سپس وقتی سهم ارزان شد، آن را بخرید. اصطلاحا به این عمل شورت‌سل (Short Sell) گفته می­‌شود.

راهنمای سرمایه‌گذاری در صندوق‌های قابل معامله

به افرادی که توانایی مدیریت سبد دارایی خود را بنا به دلایلی مثل نداشتن فرصت یا مهارت کافی ندارند و نمی­‌خواهند ریسک داشتن تنها یک سهم را متقبل شوند، توصیه می‌­شود که سبد دارایی را متنوع کنند و ترکیبی از دارایی‌­ها را در سبد خود داشته باشند. داشتن سبد متنوع ریسک را برای افراد کاهش می‌دهد.

در واقع این صندوق‌­ها مناسب افرادی هستند که معامله سهام را ترجیح می‌­دهند اما نمی‌خواهند ریسک زیادی متقبل شوند. همچنین از طرفی سرمایه‌گذاری در صندوق‌­های ثابت را نمی‌پذیرند و به دنبال تنوع بخشی به سبد خود هستند.

به طور خلاصه این صندوق‌­ها مناسب سرمایه‌گذاران میان مدت یا بلند مدتی است که به دنبال نوسان­‌گیری نبوده و به دنبال سرمایه­‌گذاری و نگه­داری سهم هستند.

چگونه به اعتبار صندوق­‌ها اطمینان کنیم؟

در گذشته متقاضیان واحدهای صندوق­‌ها به حساب مدیر صندوق وجهی را پرداخت می­‌کردند و به همین طریق دارنده واحد­های صندوق می­‌شدند. اما چون افراد مبتدی و ناآشنا به بازار نمی­‌توانستند به مدیر صندوق اطمینان کنند، برای سرمایه­‌گذاری مردد می­‌شدند. صندوق‌­های ETF به دلیل آنکه در بورس معامله می­‌شوند و تحت قوانین بازار بورس و اوراق بهار وارد بازار شده‌­اند و نظارت­‌های کافی بر آن‌ها وجود دارد، اطمینان افراد، حتی افراد ناآشنا به بازار نیز نسبت به آن‌ها بیش­تر از قبل شده است.

چه زمان می‌­توان واحدهای خریداری شده ETF را فروخت؟

این صندوق­‌ها در بازار بورس معامله می‌­شوند و ارزش واحد آن­‌ها تعیین‌کننده ارزش آن­‌ها است. بنابراین امکان دارد به واسطه افزایش تقاضا، گاهی ارزش واحدهای این صندوق از NAV تعیین شده بالاتر رود. همچنین ممکن است به دلیل کاهش تقاضا و یا افزایش عرضه ارزش آن­‌ها از NAV پایین‌­­تر بیاید.

اما شما می‌­توانید هر زمان که بخواهید برای فروش واحدهای این صندوق اقدام نمائید. پول حاصل از فروش آن نیز حداکثر پس از گذشت سه روز از درخواست واریز وجه، توسط کارگزار به حساب شما واریز می­‌گردد.

چگونه می‌توان از ETF سود دریافت کرد؟

صندوق­‌های ETF می‌­توانند هم سودده باشند هم نه!

در واقع زمانی این صندوق­‌ها سودده هستند که واحدهای تشکیل‌دهنده صندوق سودده هستند و ارزش هر واحد صندوق نیز افزایش می‌­یابد و به تبع سود صندوق نیز افزایش می‌یابد. در این­گونه موارد، سود صندوق تنها وابسته به میزان NAV آن است. بنابراین باید به رقم NAV صندوق توجه نمائید.

مراحل سرمایه‌گذاری در صندوق قابل معامله

۱- دریافت کد بورسی از یک کارگزاری

۲- شناسایی صندوق ETF مناسب در بورس با تحقیق و بررسی

۳- خریداری صندوق مورد نظر با ثبت درخواست خرید در سامانه معاملات آنلاین

۴- فروش تمام یا بخشی از سرمایه‌گذاری در زمان دلخواه

نکات مهم سرمایه‌گذاری در صندوق های قابل معامله

• یکی از معیارهای مورد توجه در انتخاب صندوق، توجه به نوع مدیریت و نحوه عملکرد آن است.

• بهتر است دید سرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها بلند مدت یا میان مدت باشد؛ یعنی با دید حداقل شش ماه تا یک ساله در این صندوق­‌ها سرمایه­‌گذاری نمائید.

• سرمایه‌­گذاری در صندوق‌ها و کسب سود، نسبت به سرمایه‌­گذاری در سهام به زمان بیشتری نیاز دارد. بنابراین پیش از سرمایه‌گذاری در این صندوق‌­ها اطمینان داشته باشید که در کوتاه مدت به پول آن نیاز پیدا نمی­‌کنید.

ETF دولتی چیست؟

در سال ۱۳۹۹ دولت ایران عرضه بخش قابل توجهی از سهام خود در شرکت‌های معتبر را در دستورکار خود قرار داد. هدف این طرح قرار گرفتن این نوع از سهام‌ها در اختیار مردم بود تا مردم مدیریت آن‌ها را بر عهده بگیرند. تا کنون دو ETF دولتی پذیره نویسی و در بورس تهران ارائه شده است. یکی از این صندوق‌ها ترکیبی از سهام دولت در سه بانک صادرات، تجارت و ملت و همچنین شرکت‌های بیمه البرز و بیمه اتکایی امین است. این صندوق با نام «صندوق واسطه گری مالی یکم» معروف به دارایکم به افراد حقیقی واگذار شد.

صندوق قابل معامله دارادوم که به «پالایشی یکم» معروف است و در بورس با نماد پالایش درج شده است نیز دومین ETF دولتی در ایران است. پالایشی یکم، از سهام شرکت‌های پالایش نفت تهران (شتران)، پالایش نفت تبریز (شبریز)، پالایش نفت اصفهان (شپنا) و پالایش نفت بندرعباس (شبندر) تشکیل شده است. اگر به دنبال اطلاعات دقیق‌تری درباره صندوق دارایکم هستید، می‌توانید مقاله «صندوق پالایشی یکم چیست و چطور آن را خریداری کنیم؟» را بررسی کنید.

منابع حاصل از فروش این سهام در طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی، توسعه، بازسازی و بهسازی در حوزه بهداشت و درمان و کمک به بخش مولد و محرک اقتصاد استفاده می‌شود. بنابراین این طرح می‌تواند منجر به رونق و حتی جهش تولید ملی گردد. این عرضه بزرگ منجر به تعمیق بازار سرمایه و افزایش نقدشوندگی آن می‌گردد. همچنین درنهایت موجب افزایش کارایی بازار سرمایه خواهد شد. در نهایت اجرایی شدن این طرح برای مردم نیز مزایایی دارد و آن‌ها می‌توانند نقدینگی خود را به مسیر درست و بازاری مولد هدایت کنند.

جمع‌بندی

ETF مخفف عبارت «Exchange Traded Fund» به معنی صندوق قابل معامله است. صندو‌ق‌های سرمایه­‌گذاری نیز همانند سایر سهام در بورس معامله می‌شوند و کارکرد آن‌­ها نیز با اندکی تفاوت شبیه به صندوق‌های سرمایه­‌گذاری مشترک است. از مزایای ETF نسبت به سایر صندوق­‌های سرمایه­‌گذاری این است که حتی با سرمایه اندک (زیر یک میلیون تومان) هم می‌­توان برای خرید این صندوق‌­ها اقدام کرد. صندوق‌های قابل معامله می­‌توانند شامل چندین نوع دارایی باشند. دارایی‌های ETF ها می‌تواند سهام، سپرده بانکی، طلا، اوراق دولتی، پول نقد، سکه، ارز یا ترکیبی از تمامی این موارد باشد.

در سال ۱۳۹۹ دولت ایران عرضه بخش قابل توجهی از سهام خود در شرکت‌های معتبر را در دستورکار قرار داد. هدف این طرح قرار گرفتن این نوع از سهام‌ها در اختیار مردم بود تا مردم مدیریت آن‌ها را بر عهده بگیرند. تا کنون دو ETF دولتی با نام‌های دارایکم و پالایشی یکم در ایران پذیره‌نویسی و در بورس تهران ارائه شده است.