اسناد خزانه اسلامی (اخزا)؛ هم سود و هم تسویه بدهی
ابزارهای متنوعی در بازار سرمایه وجود دارند. طبیعتا اهداف مختلفی پشت این ابزارها نهفته است و هر یک با قصد و نیت خاصی معامله می‌شوند. اسناد خزانه اسلامی یکی از این ابزارهاست که در بازار بورس ایران بسیار پرکاربرد است. مبنای این ابزار قوانین کشور و هم‌چنین موازین دینی است. دولت این اوراق را در اختیار پیمان‌کارانی قرار می‌دهد که در طرح‌های دولتی فعالیت می‌کنند و دولت به آن‌ها بدهکار است. به این ترتیب پیمان‌کاران بدهی‌های خود را در قالب این اوراق بهادار دریافت می‌کنند. دولت هم می‌تواند بدهی‌اش را در مدتی طولانی‌تر پرداخت کند. از آن‌جا که این اوراق در بازار بورس بسیار مهم هستند و نقش پررنگی دارند، قصد داریم در ادامه سازوکار آن را بررسی کنیم.
معرفی اسناد خزانه اسلامی
اسناد خزانه اسلامی به اوراق بهاداری گفته می‌شود که در دسته اوراق بدهی قرار می‌گیرند. تامین کسری بودجه دولت را می‌توان مهم‌ترین هدف انتشار این اسناد دانست. این اوراق مهم‌ترین ابزاری هستند که می‌توان به کمک آن سیاست‌های پولی را اعمال کرد. از این رو دولت دست به انتشار این اسناد می‌زند تا بتواند بدهی‌های خود را در مدت طولانی‌تری پرداخت کند.
اسناد خزانه که به اختصار آن را اخزا می‌نامند، مجموعه اوراقی است که دولت به منظور تسویه بدهی‌هایش منتشر میکند. این بدهی‌ها بابت طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای است. اوراق بهادار مذکور با قیمت اسمی و در سررسیدی که از پیش مشخص است به شکل مستقیم در اختیار طلب‌کاران غیردولتی قرار می‌گیرد. پیمان‌کارانی که مبلغی از دولت طلب دارند می‌توانند در بازارهای نوین مالی فرابورس شرکت کنند و این اوراق را بفروشند. به این ترتیب قادر به دریافت طلب خود از دولت خواهند بود.
ویژگی‌های اسناد خزانه اسلامی
گفتیم که اسناد خزانه اسلامی در دسته اوراق بهادار جای می‌گیرند و باید آن‌ها را به عنوان اوراق بدهی در نظر گرفت. پیمان‌کاران و سرمایه‌گذاران باید از ویژگی‌ها و مشخصات این اوراق آگاه باشند و سپس اقدام به معامله کنند. چند مورد از این ویژگی‌ها را در ادامه بررسی می‌کنیم.
- سررسید این اسناد به طور معمول کوتا‌ه‌مدت و حداقل یک‌ساله تا حداکثر سه ساله است. این سررسیدها معمولا به شکل ۴، ۱۳، ۲۶ و ۵۲ هفته‌ای است.
- اسناد خزانه اسلامی سود میان‌دوره یا پایان دوره پرداخت نمی‌کنند. با این حساب، سود این اوراق بهادار از محل مابه‌التفاوت قیمت خرید این اوراق با قیمت اسمی آن‌ها در سررسید حاصل می‌شود. قیمت اسمی معادل ۱۰۰ هزار تومان است. ساز و کار اسناد خزانه اسلامی به این شکل است که خریدار در زمان انتشار آن را به قیمتی کمتر از قیمت اسمی خریداری می کند.سپس در زمان سررسید اخزا می تواند آن را به قیمت اسمی به فروش برساند و از این طریق سود کسب کند.
- وزارت امور اقتصاد و دارایی وظیفه ضمانت این اسناد را به عهده دارد. هم‌چنین خزانه‌داری کل کشور هم تعهد دارد که در هر مرحله مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی را پرداخت کند. طبق نظر این سازمان، بازپرداخت این اوراق در سررسید در دسته دیون ممتاز دولت جای می‌گیرد. یعنی با پرداخت مبلغ اسمی این اوراق در زمان سررسید، حقوق کارمندان دولت تامین و پرداخت می‌شود و به لحاظ درجه اهمیت در همان سطح قرار دارد.
- هر معامله خرید این اسناد، کارمزدی برابر ۰.۰۰۰۷۲۵ ارزش کل قرارداد را دارد. این کارمزد در معاملات فروش نیز به همین میزان است.
اسناد خزانه اسلامی چه ریسک هایی دارند؟
تمامی اوراق بهاداری که در بازارهای مالی داد و ستد می‌شوند هر یک ریسک‌های مختلفی را به همراه دارند. دو مورد مهم از این ریسک‌ها عبارت‌اند از:
- ریسک نکول یا عدم بازپرداخت مبلغ اولیه سرمایه در هنگام سررسید
- ریسک نقد شوندگی
پیش‌تر گفتیم که خزانه‌داری کل کشور متعهد می‌شود که مبلغ اسمی اوراق را در سررسید پرداخت کند. به همین دلیل دارندگان این اوراق نگران این نیستند که در زمان سررسید، دولت به تعهدات خود عمل نکند. از سوی دیگر از آن‌جا که این اوراق در بازار فرابورس داد و ستد می‌شوند یک مزیت قابل ملاحظه نیز دارند. در این بازار نقدشوندگی اوراق بهادار با درآمد ثابت، و هم‌چنین حجم معاملات، در سطح بالایی قرار دارد. بنابراین دارندگان دغدغه این را ندارند که آیا خریداری پیدا می‌شود که این اوراق را از آن‌ها خریداری کند یا خیر. هر زمان که سرمایه‌گذاران اراده کنند، می‌توانند اوراق بهادار خود را در این بستر به فروش برسانند.
مزایای انتشار اسناد خزانه اسلامی
با توجه به تمام مسائلی که تا کنون گفته شد، بدیهی است که این اسناد دارای مزایای زیادی هستند. دولت، پیمان‌کاران، افراد فعال در بازار بورس و هم‌چنین سرمایه‌گذاران هر یک به نوعی از این اوراق منتفع می‌شوند. در ادامه چند مورد از این مزایا را مشاهده می‌کنید:
- دولت می‌تواند بدهی‌های خود را بر اساس یک سازوکار مشخص تسویه کند.
- دولت به کمک این اوراق می‌تواند پرداخت بدهی به پیمان‌کاران را تسریع بخشد.
- دولت می‌تواند کسری بودجه خود را تامین کند و میزان استقراض بین‌المللی را نیز کم کند.
- به کمک اسناد خزانه اسلامی، کشف نرخ سود بدون ریسک مورد انتظار بازار انجام خواهد شد.
- این ابزار به ایجاد بستری برای رشد و توسعه ابزارهای مالی کمک میکند.
- بانک مرکزی به کمک این اسناد می‌تواند سیاست پولی و تنظیم حجم نقدینگی را به شیوه‌ای موثر اجرا انجام دهد.
- این اسناد قابلیت نقدشوندگی بالایی دارند.
- اسناد خزانه اسلامی معاف از مالیات هستند.
نماد اسناد خزانه اسلامی در فرابورس چیست؟
این اسناد علاوه بر اخزا با نام سخاب نیز شناخته می‌شوند. در سامانه‌های معاملاتی برای نشان دادن نماد این اوراق، در کنار این نام‌ها عددی نیز وجود دارد. اعداد مذکور نشان‌دهنده سررسید اوراق هستند. مثلا «اسناد خزانه اسلامی ۹۹۰۴۱۷» یعنی تاریخ سررسید این اوراق ۱۳۹۹/۰۴/۱۷ است. این اوراق در فرابورس با نام «اخزا ۸۱۹۱» شناخته می‌شوند که توسط سازمان بورس و اوراق بهادار نام‌گذاری شده است.
طریقه محاسبه اسناد خزانه
گفتیم که تقسیم سود نقدی در این اوراق وجود ندارد. کسب سود سرمایه‌گذاران از طریق تفاوت قیمت خرید و فروش این اوراق در فرابورس انجام می‌شود. هم‌چنین اگر اوراق تا زمان سررسید نگهداری شوند، تفاوت قیمت خرید و قیمت اسمی در این تاریخ، منجر به کسب سود خواهد شد. YTM نشان‌گر نرخ بازدهی اوراق تا زمان سررسید است. برای محاسبه این میزان باید طبق فرمول زیر عمل کرد:
در این معادله:
- F برابر است با قیمت اسمی اوراق بهادار
- P قیمت خرید است.
- T تعداد روزهای سال را نشان می‌دهد (۳۶۵ روز)
- N بیان‌گر روزهای باقیمانده تا تاریخ سررسید است.
سرمایه‌گذاران قادر خواهند بود بازده ساده و موثر این ابزار را از طریق سایت شرکت فرابورس محاسبه کنند. به علاوه به کمک ماشین حساب اسناد خزانه نیز می‌توان این میزان را محاسبه کرد. نرخ بازده این اوراق در سایت فرابورس را می‌توانید در آدرس www.ifb.ir/ytm.aspx محاسبه کنید.
مثال
این‌گونه در نظر بگیرید که قیمت یک برگه سند خزانه ۹۵۶۷۰۰ ریال است. زمان باقیمانده تا سررسید نیز برابر است با ۱۵۶ روز. در چنین شرایطی بازده تا زمان سررسید برابر است با:
تعیین قیمت اسناد خزانه اسلامی
این اوراق به هنگام عرضه اولیه باید تعیین قیمت شوند. برای این کار دو شیوه ثبت سفارش و حراج انجام می‌شود که در ادامه بیان خواهیم کرد.
روش ثبت سفارش
در این شیوه، قیمت‌هایی که سرمایه‌گذاران درج می‌کنند مشخص نیست. تعداد سفارش‌هایی که ثبت می‌شود باید دست‌کم برابر ۸۰ درصد حجم کل اوراقی باشد که عرضه شده‌اند. به این ترتیب قیمتی مشخص می‌شود که باید حداقل ۸۰ درصد این اوراق تا آن قیمت فروخته شوند.
اجازه دهید برای درک بهتر مطلب، یک مثال بیان کنیم. فرض کنید ۱۰ هزار برگه اسناد خزانه اسلامی در جریان یک عرضه اولیه منتشر می‌شوند. به این ترتیب ۸۰ درصد حجم کل اوراق برابر است با ۸ هزار برگه. پس باید قیمتی تعیین شود که به این تعداد برگه برسد. در ادامه می‌توانید چند تقاضا را مشاهده کنید.
| حجم اوراق در عرضه اولیه= ۱۰ هزار عدد | |
| حجم سفارش خرید | قیمت سفارش خرید به ریال |
| ۲ هزار | ۹۵۰ هزار |
| هزار | ۹۴۵ هزار |
| ۳ هزار | ۹۴۰ هزار |
| ۲ هزار | ۹۳۵ هزار |
| هزار | ۹۳۰ هزار |
| ۵۰۰ | ۹۲۵ هزار |
حجم کل سفارش‌ها در این مثال برابر است با ۱۰۵۰۰. برای این‌که شرط حداقل ۸۰ درصدی رعایت شود، قیمت این اوراق در ۹۳۵ هزار ریال تعیین می‌شود. افرادی که قیمت‌های بالاتری را در سفارش خود ثبت کرده‌اند، اوراق را با همین مبلغ خریداری خواهند کرد. اما افرادی که قیمت کمتری را درخواست داده‌اند، هیچ اوراقی دریافت نخواهند کرد.
روش حراج
این روش بر اساس رقابت میان خریداران انجام می‌شود. در روش حراج، یک جلسه معاملاتی برگزار می‌شود و خریداران و فروشندگان در زمان مقرر وارد سامانه می‌شوند. در جریان این جلسه، بالاترین قیمت خرید و پایین‌ترین قیمت فروش با هم مطابقت داده می‌شوند و تعیین قیمت انجام می‌شود.
به منظور محاسبه قیمت اسناد خزانه اسلامی می‌توان از فرمول زیر کمک گرفت. در این‌جا برای محاسبه این قیمت، دو فاکتور نرخ سود موردانتظار بازار و هم‌چنین فاصله تا سررسید را لازم داریم.
مثال
در نظر بگیرید که نرخ بازده مورد انتظار بازار ۲۱ درصد است و ۶۸ روز تا سررسید اسناد خزانه زمان باقی است. قیمت این برگه به این شکل محاسبه خواهد شد:
نحوه دریافت اسناد خزانه توسط پیمان‌کاران
آن دسته از پیمان‌کارانی که تمایل دارند این اسناد را دریافت کنند، ابتدا باید به دستگاه بدهکار مراجعه کنند. سپس باید درخواست تسویه حساب خود را به آن وزارت‌خانه یا دستگاه اعلام کنند. اگر لازم باشد، وزارت امور اقتصادی و دارایی به نمایندگی از دولت جمهوری اسلامی ایران بدهی را از محل ردیف بودجه مربوط به انتشار اسناد خزانه تسویه میکند.
پس از این مرحله، پیمان‌کار می‌تواند از طریق سامانه معاملاتی الکترونیکی این اوراق را دریافت و تا زمان سررسید نزد خود نگهداری کند. یا می‌تواند پیش از سررسید این اوراق را در بازار فرابورس بفروشد و آن را نقد کند.
پیمان‌کاران به این شیوه می‌توانند طلب خود را به صورت وجه نقد در اسرع وقت دریافت کنند. به هنگام سررسید اوراق مذکور، خزانه‌داری کل کشور مبلغ اسمی را به حساب بانک عامل واریز میکند. مبلغ اسمی اوراق اخزا از طریق بانک عامل و توسط شرکت سپرده‌گذار مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه به حساب دارندگان اوراق واریز خواهد شد.
خرید اسناد خزانه توسط سرمایه‌گذاران
در طول این مطلب بارها اشاره کردیم که معاملات اخزا در فرابورس انجام می‌شود. معاملات این اوراق تفاوتی با سایر اوراق بهادار با درآمد ثابت (اوراق مشارکت و صکوک) ندارد. در صورتی که افراد کد بورسی داشته باشند، به کارگزاری خود مراجعه کرده و فرمی را بابت خرید این اوراق بهادار تکمیل می‌کنند. پس از آن با ارسال سفارش به صورت آنلاین یا از طریق مراجعه حضوری به کارگزاری، سفارش خرید یا فروش خود را ثبت می‌کنند.
این اوراق را می‌توان پیش از تاریخ سررسید به فروش رساند و وجه نقد معادل آن را دریافت کرد. هم‌چنین می‌توان تا تاریخ سررسید آن‌ها را نزد خود نگهداری کرد. هنگام سررسید، خزانه‌داری اقدام به واریز مبلغ اسمی اوراق به حساب بانک عامل میکند. به این ترتیب شرکت سپرده‌گذار مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه نقد، مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی را به حساب دارندگان این اوراق واریز میکند.
جمع‌بندی
بازار سرمایه ابزار مختلف و متعددی دارد که یکی از این ابزار، اوراق بدهی نام دارد. هر زمان دولت‌ها و یا کسب‌وکارهای بزرگ در پرداخت بدهی‌های خود با مشکل مواجه شوند، می‌توانند به کمک این اوراق، تسویه بدهی‌های خود را به تعویق بیندازند. به این ترتیب زمان کافی را برای تامین نقدینگی لازم در اختیار خواهند داشت.
اسناد خزانه اسلامی یکی از انواع اوراق بدهی است که در کشور ما کاربرد دارد. چرا که بر پایه شریعت اسلام طراحی شده است. دولت این اوراق را به بدهکاران غیردولتی اختصاص می‌دهد. به این ترتیب می‌تواند بدهی خود را در آینده پرداخت کند. پیمان‌کاران نیز می‌توانند این اوراق را دریافت و اقدام به تسویه بدهی خود با دولت کنند. افراد عادی نیز می‌توانند این اوراق را خریداری کنند. سپس در صورت فروش یا نگهداری این اوراق تا تاریخ سررسید، می‌توانند بدون ریسک کسب سود کنند.
