بازار پایه فرابورس چیست؟ جایی برای‌ شرکت‌هایی که در دیگر بازارها پذیرفته نشده‌اند

زمانی که در مورد پذیرش شرکت‌ها در بازار بورس یا فرابورس صحبت می‌شود، باید دقت کرد که همه شرکت‌ها از این امکان برخوردار نیستند. چرا که حضور در این بازارها نیازمند دارا بودن شرایطی است که برخی از شرکت‌ها از فراهم کردن آن معذورند. به این ترتیب این شرکت‌ها می‌توانند در بازار پایه فعالیت کنند. اما لازم است در ابتدا دریابیم که بازار پایه فرابورس چیست و چه قوانینی دارد.

در یک جمله می‌توان گفت، خرید سهام شرکت‌هایی که در این بازار فعالیت می‌کنند، ریسک بالایی دارد. چرا که حتی شرکت‌هایی که باید تاکنون منحل می‌شدند هم در این بازار فعالیت می‌کنند. این بازار نیز مانند دیگر بازارهای بورس، قوانینی دارد که لازم است به آن اشاره شود. در ادامه خواهیم دید که بازار پایه فرابورس چیست و معاملات در این بازار به چه صورتی انجام می‌شود. اما در ابتدا، نگاهی کوتاه به بازار فرابورس خواهیم داشت تا بهتر متوجه شویم که تفاوت بازار بورس و فرابورس و بازار پایه چیست.

نگاهی به بازار فرابورس

با توجه به آن‌چه پیش‌تر در خصوص بازار فرابورس گفته‌ایم، می‌توان دریافت که مهم‌ترین وظیفه فرابورس، سازمان‌دهی و رسیدگی به شرکت‌هایی است که شرایط ورود به بازار بورس را ندارند. از جمله ویژگی‌های این بازار آن است که سطح نظارت بر آن در قیاس با بازار بورس کم‌تر است. مشخص است که به این ترتیب شفافیت نیز در این بازار کم‌تر خواهد بود. با این تفاسیر می‌توان دریافت که سرمایه‌گذاری در شرکت‌های حاضر در این بازار با ریسک همراه است.

در ساختار جدید بازار فرابورس شاهد بازار اول، بازار دوم، بازار پایه و بازار سوم هستیم. در بازار اول،‌ سهام شرکت‌ها و واحدهای صندوق سرمایه‌گذاری پذیرش می‌شوند. در این بازار دامنه نوسان مانند دامنه نوسان بورس است. یعنی ۶+ و ۲- . اما آخرین سرمایه ثبت‌شده در شرکت‌های پذیرش‌شده در این بازار، حداقل ۱۰ میلیارد ریال است. همچنین لازم است که یک سال از زمان بهره‌برداری این شرکت‌ها گذشته باشد و شرکت‌ها فاقد زیان انباشته باشند.

بازار دوم فرابورس، مربوط به سهام شرکت‌های سهامی عام است. در این بازار، شرکت‌هایی پذیرفته می‌شوند که زیان‌ده و تازه‌تاسیس هستند و با افزایش سرمایه می‌خواهند از سهامی خاص به سهامی عام تبدیل شوند. آخرین سرمایه ثبتی برای حضور در این بازار حداقل یک میلیارد ریال است.

بازار سوم که به بازار عرضه نیز معروف است، بستری برای معاملات شفاف و امن است. در این بازار اوراق بهاداری که امکان یا شرایط برای حضور در بازار فرابورس را ندارند، پذیرفته می‌شوند. اما در خصوص بازار پایه فرابورس، به طور مفصل در ادامه این مطلب توضیح خواهیم داد.

بازار پایه چیست؟

گفتیم که فرابورس خود از چند بازار دیگر تشکیل شده است. بازار پایه فرابورس، یکی از این بازارها است. در این بازار شرکت‌هایی که در سازمان بورس ثبت شده‌اند اما شرایط لازم را برای پذیرش در بازار بورس و بازارهای دیگر فرابورس نداشته‌اند، حضور دارند. به این ترتیب مشخص است که سطح بازار پایه در میان سایر بازارهای فرابورس پایین‌تر است. بدیهی است عضویت در این بازار نیز ساده‌تر است.

پیش‌تر بازار پایه خود به سه تابلوی الف، ب و ج تقسیم می‌شد. ریسک سرمایه‌گذاری در شرکت‌هایی که در رده‌های پایین‌تر این بازار حضور دارند، بیشتر است. هم‌چنین قبلا دامنه نوسان بازار پایه ۱۰ درصد بود (البته به جز تابلوی ج که دامنه نوسان نامحدود داشت). اما با تغییر قوانین بازار پایه، این موارد نیز دستخوش تغییر شد. اما اگر می‌خواهید بدانید که تفاوت شرکت‌های پذیرفته شده در تابلوهای مختلف بازار پایه چیست، باید گفت که این تفاوت‌ها ناشی از تفاوت سرمایه شرکت‌ها و معاملات آن‌هاست.

پیش از ظهور بازار پایه، معاملات چگونه انجام می‌شدند؟

محدودیت‌های موجود در بازار سرمایه موجب می‌شوند تا برخی از شرکت‌های سهامی عام وارد بازار پایه فرابورس شوند. چند مورد از این عوامل عبارت‌اند از سرمایه ثبتی شرکت، تعداد سهام‌داران و وضعیت سودآوری.

بازار پایه را می‌توان بازار غیررسمی یا همان تابلویی دانست که پیش از تشکیل فرابورس نیز وجود داشت. چرا که پیش از تشکیل فرابورس، شرکت‌هایی که در پی عملکرد ضعیف از بازار بورس اخراج می‌شدند، فعالیت خود را در بازار غیررسمی ادامه می‌دادند. می‌توان چنین گفت که بازار پایه موجب تسریع روند معاملات می‌شود و در این حالت خریداران و فروشندگان می‌توانند به صورت توافقی سهام موردنظر خود را معامله کنند.

روش‌های معامله در بازار پایه فرابورس

برای آن‌که بدانیم نحوه خرید سهام در بازار پایه فرابورس چیست، باید به این نکته اشاره کنیم که معاملات در این بازار به دو روش انجام می‌شود؛ یکی از طریق حراج پیوسته و دیگری از طریق حراج تک‌قیمتی.

• در شیوه حراج پیوسته، معاملات مانند بازار اول و دوم فرابورس به شکل مستمر و فراگیر و طی جلسه معاملاتی انجام می‌شوند.
• روش حراج تک‌قیمتی هم معمولا از جانب شرکت‌هایی به کار گرفته می‌شود که نقدشوندگی پایینی دارند. در این روش بر خلاف حراج پیوسته، معامله تنها در یک بازه زمانی معین در طی جلسه معاملاتی و پس از بررسی قیمت‌های پیشنهادی انجام می‌شود.

سرمایه‌گذاران همواره باید به ریسک بالای بازار پایه فرابورس در مقایسه با دیگر بازارها توجه کنند. شرکت‌هایی که در این بازار فعالیت می‌کنند، معمولا عمل‌کرد مطلوبی ندارند و اکثرا زیان‌ده هستند.

انواع شرکت‌های حاضر در بازار پایه

شرکت‌های سهامی عامی که در سازمان بورس اوراق بهادار ثبت شده‌اند، می‌توانند درخواستی برای درج نمادشان در بازار پایه فرابورس ارائه کنند. این شرکت‌ها را می‌توان به دو دسته زیر تقسیم کرد:

• شرکت‌های سهامی عام که سهام‌داران آن‌ها بیش از ۱۰۰ نفر است. هم‌چنین مقدار حقوق صاحبان سهام نیز بیشتر از ۵۰ میلیارد ریال است.
• شرکت‌های سهامی عام که سهام‌داران‌شان از ۳۵ نفر بیشتر و کمتر از ۱۰۰ نفر باشد. مقدار حقوق صاحبان سهام آن‌ها نیز بیشتر از ۱۰۰ میلیارد ریال باشد.

قوانین درج شرکت‌ها در بازار پایه فرابورس

زمانی که شرکت‌ها در سازمان بورس و اوراق بهادار ثبت می‌شوند، باید مدارک آن‌ها در کمیته عرضه فرابورس بررسی شود. پس از آن در فهرست نرخ‌های بازار پایه فرابورس ثبت می‌شوند. نکته‌ای که در این میان وجود دارد این است که شرکت‌ها فرایندی را به منظور پذیرش در این بازار طی نمی‌کنند. شرکت‌هایی که در این بازار درج می‌شوند در سه دسته قرار می‌گیرند. در ادامه این سه دسته را بررسی می‌کنیم.

شرکت‌های ملزم به حضور در این بازار مطابق با الزام قانونی ماده ۹۹

دسته نخست شرکت‌هایی هستند که درخواستی در خصوص پذیرش ندارند و مطابق با الزام قانونی ماده ۹۹ برنامه پنجم توسعه ملزم به حضور در این بازار هستند. در این ماده آمده است که به منظور ارتقای جایگاه بازار سرمایه در کشور و هم‌چنین سامان‌دهی بازار اوراق بهادار، تمام اشخاصی که تاکنون نسبت به انتشار اوراق بهادار اقدام کرده‌اند، حداکثر ظرف شش ماه پس از ابلاغ این قانون مکلفند نسبت به ثبت آن نزد سازمان بورس و اوراق بهادار اقدام نمایند. عدم ثبت، تخلف محسوب می‌شود و مانع از اجرای تکالیف قانونی برای ناشر اوراق بهادار نخواهد بود.

ناشران اوراق بهادار ثبت‌شده، باید اطلاعات مالی خود را مطابق با آن‌چه در ماده ۴۵ قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی آمده است، منتشر کنند. معاملات اوراق بهادار ثبت‌شده در سازمان فقط در بورس‌ها و در بازارهای خارج از بورسی که مجوز دارند، ممکن است. این معاملات با رعایت مقررات معاملاتی هر یک از این بازارها انجام می‌شود. چنان‌چه معامله اوراق بهادار مذکور بدون رعایت این موارد انجام شود، اعتباری نخواهد داشت.

شرکت‌هایی که در بورس پذیرفته‌ نشده‌اند

پیش‌تر گفتیم که تمام شرکت‌ها امکان حضور در بازار بورس را ندارند. چرا که به دلیل عدم فراهم کردن شرایط بازار بورس، نمی‌توانند در این بازار فعالیت کنند. به این ترتیب می‌توانند در بازار پایه حاضر شوند.

شرکت‌های لغوپذیرش‌شده

برخی از شرکت‌ها در پی از دست دادن شرایط موردقبول بازارهای بورس یا فرابورس، با شرایطی روبه‌رو می‌شوند که به آن لغو پذیرش می‌گویند. به این ترتیب این شرکت‌ها نیز در بازار پایه درج می‌شوند.

مقرراتی که در این بازار وجود دارد، بسیار ساده‌تر از بازار اول و دوم است. معاملات این بازار به شکل عادی یا توافقی انجام می‌شود. معاملات عادی با دامنه نوسان و در شرایط عادی بازار انجام می‌شود. ولی معاملات توافقی فاقد دامنه نوسان است و توافق طرفین لازمه انجام آن‌هاست.

نکته‌ای جالب در خصوص بازار پایه وجود دارد و آن این‌که این بازار یک سوم ارزش فرابورس را تشکیل می‌دهد. دامنه نوسان بالای این بازار در گذشته، افراد را به سرمایه‌گذاری در این بازار ترغیب می‌کرد. البته که سودجویان با استفاده از همین نوسان بالا،‌ سهام‌داران را فریب می‌دادند و آن‌ها را متحمل ضرر و زیان فراوانی می‌کردند. به این دلیل بود که مسئولان فرابورس تصمیم گرفتند تا تغییراتی اساسی در این بازار انجام دهند. به این ترتیب روزهای دوشنبه، قیمت پایانی تعیین می‌شد و تا دوشنبه هفته بعد نیز همان قیمت به عنوان قیمت پایانی لحاظ می‌شد. اما این قوانین جذابیت را از بازار گرفت. به این ترتیب قوانین مجددا اصلاح شد که در ادامه این مطلب به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

شرایط حضور شرکت‌ها در تابلوهای زرد، نارنجی و قرمز بازار پایه چیست؟

در این بخش شرایط درج نمادهای مختلف را در تابلوهای زرد، نارنجی و قرمز بازار پایه بررسی می‌کنیم.

تابلوی بازار پایه زرد

• روزهای تاخیر در انتشار اطلاعات باید کمتر از ۱۰۰ روز باشد.
• دفعات عدم ارائه صورت‌های مالی نباید از دو بار بیشتر شود.
• شرکت‌ها باید حداقل یک صورت مالی حسابرسی‌شده داشته باشند.

دامنه نوسان در این تابلو، پیش‌تر از ۳- تا ۳+ بود؛ ولی به تازگی به ۲- تا ۳+ تغییر کرده است.

تابلوی بازار پایه نارنجی

• شرکت‌های حاضر در این تابلو نباید مشمول شرایط تابلوهای قرمز و زرد باشند.
• اظهار نظر حسابرس در خصوص این شرکت‌ها نباید از نوع عدم اظهارنظر یا مردود باشد.

دامنه نوسان در این تابلو از ۲- تا ۲+ است.

تابلوی بازار پایه قرمز

• مراجع قضایی باید رای بدوی یا قطعی در مورد ورشکستگی ناشر صادر کرده باشند.
• لازم است که مجمع عمومی فوق‌العاده یا مراجع قضایی، رایی مبنی بر انحلال شرکت داده باشند.
• شرکت در طی سه سال مالی متوالی، نباید صورت‌های مالی حسابرسی‌شده ارائه داده باشد.

دامنه نوسان شرکت‌های حاضر در این تابلو، از ۱- تا ۱+ است.

روال معامله در تابلوی زرد، نارنجی و قرمز چگونه است؟

• در تابلوی زرد معاملات دو روز در هفته به صورت حراج ناپیوسته و سه روز با دامنه نوسان یک‌ ریالی انجام می‌شود.
• معاملات در تابلوی نارنجی یک روز در هفته به صورت حراج ناپیوسته و چهار روز در هفته با دامنه نوسان یک ریالی انجام می‌شود.
• معاملات در تابلوی قرمز یک روز در ماه به صورت حراج ناپیوسته و در باقی روزها با دامنه نوسان یک ریالی انجام می‌شود.

دامنه روزانه و دامنه حراج پایانی در تابلوهای بازار پایه فرابورس

برای خرید و فروش سهام در بازار پایه فرابورس لازم است اطلاعات خود را در مورد این بازار افزایش دهیم. به همین دلیل اکنون می‌خواهیم توضیح دهیم که قوانین مربوط به دامنه حراج پایانی بازار پایه چیست. گفتیم که در تابلوی زرد دامنه نوسان روزانه قیمت ۳+ و ۲- است. ولی در حراج پایانی دامنه معاملات ۶ درصد است. در تابلوی نارنجی دامنه روزانه ۲ درصد و دامنه حراج پایانی ۴ درصد است. و در نهایت در تابلوی قرمز، دامنه روزانه ۱ درصد و دامنه حراج پایانی ۲ درصد است.

آیا شرکت‌های حاضر در بازار پایه فرابورس می‌توانند به تابلوهای معتبرتر منتقل شوند؟

مطابق با قوانین مصوب مجلس و قانون‌گذار، ناظر این امکان را ندارد که شرکتی را از بازار پایه خارج کند. فلسفه وجودی بازار پایه، ضعف قوانین جاری بر اقتصاد و هم‌چنین ملاحظه‌کاری است. بسیاری از شرکت های ورشکسته حاضر در این بازار، به دلیل شرایط نامطلوب می‌بایست پیش‌تر منحل می‌شدند. اما بنا به دلایل مذکور، این شرکت‌ها هم‌چنان در بازار پایه فرابورس حضور دارند.

البته باید به این مسئله اشاره کنیم که برخی از شرکت‌ها از قوانین این بازار سوءاستفاده می‌کنند. به این ترتیب که اطلاعات نادرستی را ارائه می‌کنند و موجب تضییع حقوق سهام‌داران می‌شوند. در بازار پایه به دلیل نظارت کمتر ممکن است هیئت مدیره یک شرکت، مطابق با منافع خود عمل کند و هیچ تلاشی برای حضور در بازارهای معتبرتر و بالاتر نکند.

بازار پایه الف، ب و ج چیست؟

احتمال دارد پیش‌تر نام بازار پایه الف و ب و ج به گوش‌تان خورده باشد. شاید بپرسید بازار پایه ج یا الف چیست. باید گفت در سال ۹۸ تغییراتی به وجود آمد و مقررات جدیدی در مورد بازار پایه فرابورس تصویب شد. به این ترتیب معاملاتی که در قالب تابلوی الف،‌ ب و ج انجام می‌شدند، پس از این قانون در تابلوهای زرد و نارنجی و قرمز انجام شدند.

قوانین جدید بازار پایه چیست؟

• چنان‌چه صف خرید و فروش، در سه روز متوالی و در یک جهت انجام شود و هم‌چنین در پایان هر جلسه معاملاتی، حداقل تعداد ۰.۰۰۰۲ از کل سهام شرکت معامله شود، در روز آینده دامنه نوسان تابلوهای زرد و نارنجی و قرمز زیاد می‌شود. این افزایش به ترتیب برابر است با پنج، چهار و دو درصد. گفتیم که در حالت عادی دامنه نوسان تابلوی زرد ۳ درصد، تابلوی نارنجی ۲ درصد و تابلوی قرمز ۱ درصد است. پس از آن، دامنه نوسان مجددا به حالت قبلی برمی‌گردد.
• صندوق‌های سرمایه‌گذاری مختلط و سهام تنها می‌توانند تا ۱۰ درصد از دارایی‌های تحت مدیریت خود را در بازار پایه سرمایه‌گذاری کنند.
• چنان‌چه ناشران بازار پایه اطلاعاتی قابل اتکا و به موقع منتشر کنند، فرابورس می‌تواند پیشنهادی مبنی بر افزایش سرمایه‌گذاری صندوق‌ها را در بازار پایه مطرح کند.

پرسش‌های متداول درباره بازار پایه

در این بخش می‌خواهیم به چند پرسش و پاسخ مهم در خصوص بازار پایه فرابورس بپردازیم.

آیا سهام شرکت‌های بی‌نام در بازار پایه معامله می‌شود؟

با سهام بی‌نام نمی‌توان معامله کرد. در صورتی که شرکتی دارای سهام بی‌نام باشد، حتما باید پیش از آغاز معاملات، تغییراتی در سهام خود به وجود آورد. یعنی لازم است سهام بی‌نام را به بانام تغییر دهد. سپس باید سهام مذکور را در سامانه معاملاتی درج کند تا امکان شروع معاملات فراهم شود.

آیا نقل وانتقال سهام ممتاز در بازار پایه امکان‌پذیر است؟

چنان‌چه سهام ممتاز در بازار پایه وجود داشته باشد، مطابق با روال اجرای مصوب هیئت مدیره فرابورس، نقل‌وانتقال آن‌ها در سامانه معاملاتی قابل انجام است.

آیا شرکت‌ها پیش از بهره‌برداری امکان حضور در بازار پایه فرابورس را دارند؟

شرکت‌هایی که در مراحل پیش از بهره‌برداری به سر می‌برند، به منظور درج و ثبت در بازار پایه و در صورتی که شرایط لازم را برای حضور در این بازار داشته باشند، می‌توانند اقدامات لازم را انجام دهند.

جمع‌بندی

در این مطلب توضیح دادیم که بازار پایه فرابورس چیست و چه شرکت‌هایی می‌توانند در این بازار فعالیت کنند. شرکت‌هایی که در بازار بورس و یا بازارهای دیگر فرابورس امکان حضور ندارند، در بازار پایه فعالیت می‌کنند. بازار پایه پیش‌تر به بازار الف ب و ج تقسیم می‌شد ولی بعدها معاملات این بازارها به سه بازار دیگر منتقل شد. به این ترتیب اکنون بازار پایه از سه تابلوی نارنجی، زرد و قرمز تشکیل می‌شود که هر یک شرایطی برای پذیرش شرکت‌ها دارند. در بازار پایه نظارت کمتری بر شرکت‌ها وجود دارد و با توجه به همین مساله، ریسک معامله در آن بالاتر از سایر بازارهاست. ام هر چند این احتمال وجود دارد که قوانین با گذشت زمان مجدد تغیر کند.