بازار متشکل ارزی چیست؟ بستری برای کوتاه کردن دست واسطه‌ها و دلالان

نرخ ارز همیشه یکی از معضلات حل‌ نشده‌ی کشور ما بوده است. چرا که دلالان و واسطه‌ها همیشه به دنبال آن بوده‌اند تا از نوسان‌های این بازار به نفع خود بهره ببرند و همین امر تلاطم بازار ارزی را رقم می‌زند. به همین خاطر است که مسئولان با راه‌اندازی سامانه‌های مختلفی همچون نیما و سنا به دنبال آن بوده‌اند تا این نرخ را در محدوده‌ای مشخص هدایت کنند و از ایجاد بازار سیاه جلوگیری کنند. هدف از راه‌اندازی بازار متشکل ارز ایران، تشکیل بازاری متمرکز بوده است که اطلاع‌رسانی شفاف در آن حرف اول را می‌زند. توان تحلیل در این مقاله ضمن توضیح اینکه بازار متشکل ارزی چیست، ثبت نام در سامانه بازار متشکل ارزی و تعیین نرخ ارز در این بازار را نیز بررسی می‌کند.

بازار متشکل ارزی چیست؟

کشف قیمت یکی از مهم‌ترین مسائل در بازارهای مالی به شمار می‌رود که می‌تواند با توافق طرفین معامله انجام شود. تا پیش از تشکیل بازار متشکل ارزی هم صرافی‌ها با یک‌دیگر تبادل اطلاعات می‌کردند و به خرید و فروش ارز می‌پرداختند. اما مسئله اینجا بود که این اطلاعات تنها میان طرفین معامله رد و بدل می‌شد و سایر صراف‌ها نمی‌توانستند از این مسئله مطلع شوند. این عدم شفافیت و اطلاع‌رسانی آفتی است که باید برطرف می‌شد. چرا که به ایجاد معاملات دلالانه و سوداگرانه دامن می‌زد.

در آن زمان بازار به شکل غیرمتمرکز به کار خود ادامه می‌داد. پس به شکل خلاصه می‌توان گفت بازار متشکل ارزی همان مسیری را دنبال می‌کند که صرافان همیشه از آن طریق مبادلات خود را انجام می‌دادند؛ با این تفاوت که اکنون در حضور این بازار، می‌توانند به شکلی متمرکز این کار را انجام دهند.

مهم‌ترین عنصر در یک بازار مشکل، عرضه و تقاضاست. پس خبر خوش آن است که از قیمت‌گذاری دستوری در این بازار خبری نیست. تنظیم‌گران قیمت در این بازار تنها مجاز به تغییرات قیمت در بازه‌ای مشخص هستند که همین امر از ایجاد نوسان‌های غیرمتعارف جلوگیری و تلاطم‌های بیش از اندازه را کنترل می‌کند. وجود دلالان و واسطه‌ها در بازارهای آزاد معضلی همیشگی است و بازار متشکل ارزی این امکان را فراهم می‌کند که عرضه و تقاضای ارز بدون حضور این واسه‌ها انجام شود. این بازار در واقع یک بازار تهاتری بین بدهکار و بستانکار است. معاملات در این بازار، در ساعاتی مشخص و در محدوده‌های تعیین‌شده انجام می‌شود.

سهامداران شرکت مدیریت بازار متشکل معاملات ارز ایران عبارت‌اند از:

• شورای هماهنگی بانک‌های دولتی
• کانون بانک‌های خصوصی
• کانون صرافان ایران
• شرکت فرابورس ایران
• شرکت ملی انفورماتیک

بررسی سازوکار بازار متشکل ارزی

بازار متشکل ارز ایران یک بازار نقدی شبیه بورس اوراق بهادار است. این بازار نه فردایی است و نه حواله؛ بلکه به صورت اسپات و آنی کار خود را انجام می‌دهد. مثل بازار بورس، مبادلات عمده ارزی در ساعات خاصی در این بازار انجام می‌شود. در این بازار نقش صراف مشابه نقشی است که کارگزار در بازار بورس ایفا می‌کند. نکته‌ی مهم این است که این بازار قرار نیست نرخ ارز را کاهش دهد. بلکه به دنبال کاهش اختلافات نرخ ارز است و توجه به این مسئله بسیار مهم است.

صرافان و بانک‌ها در این بازار با هم فعالیت می‌کنند و مبادلات ارزی را انجام می‌دهند. در گذشته صراف‌ها به صورت تلفنی و بدون اطلاع از یکدیگر مبادلات خود را انجام می‌دادند و می‌دانستند چه کسانی در بازار عرضه‌کننده هستند و حجم بالایی ارز در اختیار دارند. اما در بازار متشکل ارزی این اطلاعات به صورت شفاف منتشر می‌شود. این امر موجب افزایش کارایی باز خواهد شد که خود عاملی است مثبت و مهم. افزایش اطلاعات موجب می‌شود تفاوت میان نرخ خرید و فروش کم شود. این امر موجب کاهش تقاضای سوداگرانه و سلامت بستر معاملات ارزی خواهد شد. در نتیجه شاهد تعادل میان عرضه و تقاضا و ثبات خواهیم بود.

بازیگران عمده این بازار بانک‌های دولتی، کانون صرافان ایران، بانک‌های خصوصی، شرکت فرابورس و شرکت ملی انفورماتیک هستند. این عوامل حتما باید دو حساب ریالی و ارزی داشته باشند که در بازار متشکل ارزی ثبت شده باشد. زمانی که صرافی‌ها ارز موردنظرشان را خریداری می‌کنند، این عملیات در سامانه سنا ثبت می‌شود. اهمیت این امر در آن است که اداره نظارت بانک مرکزی می‌تواند پروسه‌ی خرید ارز از سوی صرافی‌ها را ردیابی کند تا هر گونه تخلف را در این مسیر شناسایی کند. در این بازار افراد عادی نمی‌توانند معامله کنند و باید مطابق گذشته برای تامین نیازهای ارزی خود به صرافی مراجعه کنند. این بازار صرفا محلی برای انجام معاملات عمده‌ است.

شرایط و ضوابط فعالیت کارگزاران

صرافی‌ها برای فعالیت در بازار متشکل ارز ایران، باید قوانین و مقررات این بستر را رعایت کنند. از جمله مهم‌ترین قوانین این بازار، توجه به حجم پوزیشن‌های باز است. صرافی‌ها نمی‌توانند پوزیشن‌هایی بیش از مقدار مشخص باز کنند و این موقعیت‌ها را نمی‌توانند بیش از مدتی معین باز نگه دارند. در واقع آن‌ها در هر لحظه مجموعا نمی‌توانند بیشتر از ۵۰۰ هزار یورو پوزیشن باز داشته باشند. هم‌چنین ارز خریداری شده باید ظرف مدت سه روز کاری یا در قالب مصارف خاص مشخص فروخته شود و یا در بازار متشکل ارزی عرضه شود. در صورتی که سفارش خرید یا فروشی باز بماند، به صورت خودکار در پایان جلسه معاملاتی بسته می‌شود.

بازار متشکل ارزری وظیفه تعیین نرخ رسمی ارز را به عهده دارد.

هم‌چنین دامنه نوسان در آخرین اصلاحیه دستورالعمل در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۴۰۰ برابر است با ۵٪. البته در شرایط خاص امکان تغییر این دامنه از جانب مدیریت بازار وجود دارد. در این بازار هم مثل بازار بورس، حجم مبنا در محاسبه قیمت پایانی ارز اهمیت دارد. هم‌چنین کارگزار خریدار اجازه دارد ارز خریداری شده از بازار متشکل را حداکثر ۱٪ بالاتر از قیمت پایانی که در مرحله معاملات پیوسته در بازه‌های ۱۵ دقیقه‌ای مشخص می‌شود، در بازار خرده‌فروشی به فروش برساند.

مشخص است که صرافی‌هایی که در این بازار فعالیت می‌کنند، باید این قوانین و مقررات را نیز بپذیرند و بر آن اساس معامله کنند.  

نحوه تعیین نرخ ارز در بازار متشکل ارزی

معاملات در بازار متشکل ارز ایران طی سه مرحله‌‌ی زیر انجام می‌شود:

• پیش گشایش: این مرحله قبل از آغاز بازار انجام می‌شود که در آن کارگزاران می‌توانند معاملات خود را ثبت، ویرایش و یا حذف کنند. در این مرحله هیچ معامله‌ای انجام نمی‌شود.
• گشایش: سفارش‌های موجود در سامانه که در مرحله پیش‌گشایش ثبت شده‌اند، در این مرحله پردازش می‌شوند.
• حراج پیوسته: سرانجام سفارش‌ها بر اساس مکانیزم حراج انجام می‌شوند و مبادلات صورت می‌پذیرند.

برای اینکه بهتر متوجه شوید سازوکار و مکانیزم بازار متشکل ارزی چیست، می‌توانید نگاهی به فایل زیر بیندازید و توضیحات لازم را مطالعه کنید.

در این بازار، خریداران و فروشندگان سفارش‌های خود را ثبت می‌کنند و اگر سفارشی با درخواست آن‌ها مچ شود، معامله صورت خواهد گرفت. پیشنهادهای معامله‌گران با توجه به اینکه سفارش خرید است یا فروش مرتب می‌شوند. سفارش‌های فروش از کمترین قیمت به بیشترین قیمت مرتب می‌شوند و سفارش‌های خرید از بیشترین قیمت به کمترین قیمت چیده می‌شوند. سپس سفارش‌های مرتبط با هم تطبیق داده می‌شوند و کشف قیمت در ابتدای روز انجام خواهد شد.

از آنجا که تسویه معاملات در پایان ساعت جلسه معاملاتی انجام می‌شود و به روزهای بعدی موکول نمی‌شود، این بازار با سامانه نیما متفاوت است.

اهداف بازار متشکل ارزی

تاکنون متوجه شده‌ایم که مهم‌ترین اهداف تشکیل بازار متشکل ارزی چیست. در این باره می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کاهش نوسان قیمت و کمک به ثبات نرخ ارز
• تلاش برای یکسان‌سازی نرخ ارز
• کشف نرخ
• حذف واسطه‌ها و دلالان
• برقراری تعادل میان عرضه و تقاضا
• افزایش شفافیت اطلاعاتی و کارایی
• اعتمادسازی
• تبدیل شدن به بستری مرجع
• توسعه بازار نقدی ارز
• تشکیل بستری امن برای تسویه وجوه معاملات ارزی
• ساماندهی بازیگران عمده ارزی

هم‌چنین در این بازار نقدشوندگی بالاست. چرا که بازیگران اصلی در صورت لزوم نقش بازارگردان را ایفا می‌کنند و برای تعادل بازار اقدامات لازم را انجام می‌دهند. این بازار موجب می‌شود ارز حاصل از صادرات مجددا به داخل کشور برگردد.

بازار متشکل را نباید و نمی‌توان جایگزینی برای سامانه نیما دانست.

آموزش خرید ارز از سامانه برخط بازار متشکل ارز

حالا سوالی این جا پیش می‌آید که پس تکلیف خریداران حقیقی که جایی در بازار متشکل ارزی ندارند چیست. به منظور دسترسی آسان به تامین ارز این افراد، متقاضیان می‌توانند از سامانه برخط بازار متشکل ارزی استفاده کنند. برای خرید ارز از این سامانه باید به آدرس my.ice.ir مراجعه کنید. به این امر توجه کنید که این سامانه در حال حاضر صرفا برای خرید ارز مسافرتی طراحی شده است.

برای ثبت نام در این سامانه ابتدا با ورود به سایت، کد ملی و شماره همراه خود را وارد کنید. سپس کد تاییدی به شماره همراه‌تان ارسال می‌شود. پس از آن می‌توانید مشخصات خود را در سایت وارد کنید و عکس پشت و روی کارت ملی‌تان را در سامانه بارگذاری کنید. هم‌چنین برای تکمیل احراز هویت باید ویدیویی ارسال کنید.

با تایید اطلاعات، نوبه به درخواست ارز می‌رسد. باید مشخص کنید که از طریق چه شیوه‌ای سفر می‌کنید که می‌تواند هوایی، ریلی، زمینی یا دریایی باشد. در این مرحله سامانه برخط متشکل ارزی خود اقدام به استعلام گرفتن از سامانه سنا می‌کند. سپس عکس ویزا و بلیط و گذرنامه‌ی خود را ارسال می‌کنید. در این مرحله می‌توانید فهرستی از صرافی‌های نزدیک به خود را مشاهده و یکی را انتخاب کنید.

کار شما به پایان رسیده است. حالا باید منتظر باشید تا مدارک‌تان بررسی و صحت آن‌ها تایید شود. زمانی که صرافی این درخواست را تایید کند، این امر از طریق پیامک به اطلاع شما می‌رسد. در پیامک می‌توانید از زمان مراجعه به صرافی مطلع شوید. با در دست داشتن کارت ملی در زمان مقرر، می‌توانید ارز موردنظرتان را دریافت کنید.

نیما در کنار بازار متشکل ارزی

باید این شبهه را برطرف کرد که بازار متشکل ارزی در کنار سامانه نیما به کار خود ادامه می‌دهد و این دو تداخلی با هم ندارند. سامانه نیما مربوط به خرید و فروش ارز است که در قالب حواله انجام می‌شود ولی بازار متشکل ارزی، به مبادله‌ی اسکناس ارز مربوط است و با آن سروکار دارد.

اگر عرضه در بازار متشکل ارزی بیش از تقاضا باشد، در این حالت بانک‌ها وارد عمل می‌شوند و در نقش خریدار ظاهر می‌شوند.

منتقدان بازار متشکل ارزی چه کسانی هستند؟

در همان روزهای ابتدایی که حرف و حدیث‌هایی در مورد‌ آغاز به کار این سیستم به گوش می‌رسید،‌ برخی با طرح آن مخالفت می‌کردند. مخالفان معتقد بودند که این بازار مکانیزمی را ایجاد می‌کند که راه را برای مداخله بانک مرکزی باز می‌کند. در سمت مقابل آن‌ دسته از افراد که از بازار نامتمرکز و نامتشکل ارزی گلایه دارند، این بازار را امکانی می‌دانستند که می‌تواند به متشکل و متمرکز شدن بازار کمک کند.

هرچند دسته‌ی سومی هم وجود داشت که معتقد بودند این بازار چندان اثری روی قیمت ارز نخواهد گذاشت. دلیل این افراد آن است که رسالت بازار متشکل ارزی چارچوب‌مند کردن مبادلات است و قرار نیست نرخ ارز را کاهش دهد. بلکه شفافیت موجب می‌شود تعادلی پویا در بازار ایجاد شود که به نفع معامله‌گران و ضرر دلالان خواهد بود. هرچند باید گفت همین مسئله هم می‌تواند به نوعی در کاهش نرخ ارز اثرگذار باشد.

روبل روسیه در بازار متشکل ارز ایران

بعد از ارزهای رایجی چون یورو و درهم و دلار، در روز ۲۸ تیرماه ۱۴۰۱ و همزمان با سفر ولادیمیر پوتین به ایران بود که روبل روسیه در بازار متشکل ارزی قابل معامله شد. از این پس متقاضیان می‌توانند نماد معاملاتی روبل-ریال را نیز در این بازار دادوستد کنند. این اتفاق برای کاهش سلطه‌ی ارزهای جهانی نظیر دلار و یوروست و قرار است به مرور ارزهای دیگری نیز به جمع ارزهای ارائه شده در این بازار اضافه شوند.

جمع بندی

وقتی یکی از صرافی‌ها به حجم زیادی ارز نیاز داشته باشد، معمولا می‌داند که از طریق چه منبعی می‌تواند این نیاز را برطرف کند. بازار متشکل ارزی بستری است که به صرافی‌ها این امکان را می‌دهد که بتوانند منابع عمده‌ی ارزی را شناسایی کنند و معاملات خود را به شکل شفاف انجام دهند. مسئله‌ای که باعث می‌شود نوسانات قیمت ارز کمتر شود و تلاطم این بازار نیز کاهش پیدا کند. چرا که تمام صرافان مجاز قادر به مشاهده‌ی این اطلاعات هستند و کاملا در جریان وقایع قرار می‌گیرند. این بازار چیزی شبیه بورس است و نقش صرافی‌ها هم مشابه نقش کارگزاران بورسی است. در این بازار تنها مشتریان عمده فعالیت می‌کنند و متقاضیان خرد هم‌چنان باید به صرافی‌ها مراجعه کنند.

سوالات متداول با پاسخ های کوتاه